Teatr Wyspy Żółwia

Książka Piszący z ziemi. Teatr indygenny Floyda Favela i inne eseje jest pierwszym kompleksowym polskim opracowaniem autorskiego teatru indygennego Floyda Favela i jego metodologii NPC – Native Performance Culture. Koncepcja rdzennej kultury performatywnej zakłada „wykorzystanie epistemologii, ontologii, tradycji i elementów kultur rdzennych z terenów Ameryki Północnej”, zwanej przez Pierwsze Narody Wyspą Żółwia, do stworzenia języka teatralnego różniącego się od tych wypracowanych w kulturach Zachodu (s. 9).

Floyd Favel pochodzi z narodu Kri w prowincji Saskatchewan w Kanadzie i mieszka w rezerwacie Poundmaker. Jest teoretykiem teatru, eseistą, reżyserem, dramatopisarzem, scenarzystą i aktywistą, sam określa siebie jako „lidera kultury” i artystę Kri. Doświadczenie teatralne zdobywał w ojczyźnie, w Native Theatre School w Ontario, a także w Europie – m.in. w Tũkak Teatret we Fjaltring w Danii (zajmującym się rdzennymi kulturami Inuitów z Grenlandii i Samów ze Skandynawii), w Workcenter of Jerzy Grotowski and Thomas Richards we Włoszech – i w Japonii u Tadashiego Suzukiego. Te wszystkie doświadczenia wpłynęły na inkluzyjność jego metody, opartej na holistycznej wizji rzeczywistości, zapraszającej do wymiany wiedzy i doświadczeń przedstawicieli wszystkich kultur.

Publikacja składa się z dwóch części. W pierwszej, zatytułowanej Teoretyczne i kulturowe refleksje na temat twórczości Floyda Favela, znajdują się artykuły czworga badaczy z Uniwersytetu Śląskiego zajmujących się kulturami rdzennymi Kanady. Na drugą składają się teksty publicystyczne i teoretycznoteatralne o walorach literackich i wywiad Floyda Favela z rdzennymi artystami teatru z Tuwy (2003) oraz zamykające książkę dwa dramaty w podrozdziale Teksty o ziemi (2017 i 2019). Przedrukowane eseje pochodzą z lat dwutysięcznych (do roku 2016), ułożono je w porządku problemowym. Teksty Favela są osobiste i emocjonalne, poetyckie, oparte na kulturze oralnej (storytelling a storyweaving). Stylem jednocześnie anegdotycznym i faktograficznym opisuje on zjawiska społeczno-polityczne dotyczące społeczności Kri. Eseje w podrozdziale Głos z wnętrza ziemi poświęcone są także kwestiom sprawiedliwości ekologicznej, ekonomicznej i kulturowej dla społeczności rdzennych w Kanadzie (m.in. Kraina stu zatrutych jezior i Ptaki ciągle śpiewają). W podrozdziale Laboratorium teatru indygennego Favel, na przykładach historii i filozofii Kri, praktyk religijnych, świadectw rodzinnych zakorzenionych w ziemi, ruchu (Waskawewin, czyli taniec myśli), treningu i ćwiczeń (Sztuczne drzewo) czy badań innych niż nad własną kulturą, tłumaczy swoją metodę NPC i koncepcję teatru rdzennego, który z jednej strony jest zjawiskiem nowym, a z drugiej zanurzonym w tradycji, obrzędach i duchowości rdzennych mieszkańców Wyspy Żółwia. Artysta ujmuje swoją definicję we wzorze: Fa[H(Tr x Pr)] = Th2, gdzie Fa to wspólnota/rodzina, H – uzdrowienie, Tr – tradycja, Pr – proces twórczy, a Th2 to podwojony efekt teatralny. W tekście Miejsca, w których żyjemy wyznaje: „Celem istnienia takiego teatru powinno być tworzenie sztuki otwartej dla wszystkich ludzi i dostarczającej im wyjątkowych, uzdrawiających sił, bez względu na kolor skóry” (s. 228).

W Słowach z ziemi, będących wstępem do polskiego wydania jego tekstów, Favel pisze o zwyczaju swojej społeczności, zgodnie z którym pępowinę noworodka płci męskiej owija się korą drzewa lub kawałkiem skóry, aby mężczyzna w dorosłym życiu żył blisko ziemi – rąbał drewno czy polował. Matka Favela ułożyła jego pępowinę w kawałku gazety i zakopała w rezerwacie, tym samym przypieczętowując los związany ze słowem pisanym. Artysta pisze jednak po angielsku, czyli w drugim, nierodzimym języku, niekiedy wplatając w narrację język kri. Piszący z ziemi stanowi „przekład literatury w przekładzie”, co redaktorkom i tłumaczkom, Anecie Głowackiej i Eugenii Sojce, udaje się umiejętnie sygnalizować nie tylko w pierwszej części książki, ale także w przypisach i decyzjach translatorskich przyjętych w tekście głównym. Zbiór esejów nie jest trudny w odbiorze; czytelnik zostaje wprowadzony przez redaktorki oraz Sabinę Swetę Sen-Podstawską i Rafała Madeję w kontekst społeczno-polityczny, językowy i kulturowy (z naciskiem na teatralny) Wyspy Żółwia. Badacze często przyjmowali prywatną perspektywę – część z nich w latach 2018 i 2019 uczestniczyła w Poundmaker w próbach do Wujaszka Wani Antoniego Czechowa, realizowanych zgodnie z założeniami teatru rdzennego, oraz w codziennych obowiązkach mieszkańców rezerwatu i ceremoniach, na przykład pejotlowych. Osobiste doświadczenie autorów wyczula czytelnika na procesy indygenizacyjne, polegające na odbudowaniu – co często oznacza rekonstrukcję – elementów rdzennych kultur.

Inkluzyjny charakter teatru Favela obrazują nie tylko zdjęcia, stanowiące dokumentację z pobytu polskich badaczek w rezerwacie, ale także wielobarwne ilustracje Alix Van Der Donckt-Ferrand, młodej artystki z Montrealu należącej do Miyawata Culture. Misją tej grupy jest ochrona, odmładzanie oraz rozpowszechnianie kultury i języka narodu Kri, a u jej podstaw stoi przeświadczenie, że wszystkie narody są zaproszone do praktyki artystycznej, której źródłem są tradycje rdzennej ludności Wyspy Żółwia.