Więcej niż dzieło sztuki

Czy człowiek może być dziełem sztuki? Czy z istoty ludzkiej, złożonej jedynie z krwi i kości, można uczynić obiekt boskiego uwielbienia? Na to pytanie filozofowie i artyści próbują odpowiedzieć od najdawniejszych czasów. Przewrotnie powraca do niego Robert Wilson, reżyserując, najpierw w Düsseldorfer Schauspielhaus, następnie w Narodowym Teatrze Dramatycznym w Kownie, Doriana. Spektakl powstał na Litwie w ramach programu „Kowno – Europejska Stolica Kultury 2022” i prawdopodobnie tylko dzięki temu mogło dojść do jego realizacji. Kraj Giedymina przyjął amerykańskiego reżysera jako gwiazdę najwyższego formatu. Amerykański reżyser odwdzięczył się, pozostawiając w repertuarze teatru przedstawienie godne tego tytułu.

Autorem Doriana jest Darryl Pinckney, z którym Robert Wilson współpracuje od 1988 roku. Dramaturg stworzył tekst trzyczęściowego monodramu, w którym połączył ze sobą trzy historie o miłości, pięknie, tworzeniu i związku artysty z jego dziełem. Są w nim Oscar Wilde i jego kochanek Alfred Douglas, jest też stworzony przez pisarza Dorian Gray. Pojawia się również historia tragicznie zakończonego romansu amerykańskiego malarza Francisa Bacona i jego modela George’a Dyera. Pinckney parafrazuje cytaty z powieści Wilde’a, przytacza fragmenty z akt sądowych jego procesu o kontakty homoseksualne, sięga także po listy i wiersze do kochanka. Historie mieszają się i nakładają na siebie w sposób, który uniemożliwia jednoznaczne określenie, czyj los w danym momencie śledzimy. Bo też nie o historię czy wyraźną linię narracyjną tutaj chodzi.

Teatr Wilsona słynie ze swojej wizualności – oddziałuje na widza przede wszystkim siłą obrazu, który tworzy harmonijne połączenie scenografii i niezwykle precyzyjnego światła. To, co zostaje w pamięci z Doriana, to właśnie obrazy – płaskie, skomponowane z monochromatycznych (przeważnie białych i czarnych) płaszczyzn, wyraźnie oddzielonych od siebie ostrymi krawędziami. Surowa architektura tych kształtów jest widoczna zarówno w pracowni malarskiej, pełnej obrazów i zapisków artysty, jak i na niemal pustej scenie, na której tytułowy Dorian swoim występem wdzięczy się do publiczności. Wilson posługuje się prostymi symbolami, które odwołują się do dwoistej natury człowieka i rzeczywistości – przez wspomniany kontrast bieli i czerni, ruchu i bezruchu, światła i ciemności, chaosu i porządku, a także rozbicie roli tytułowego bohatera na dwóch aktorów (w przeciwieństwie do wersji niemieckiej, w której występuje tylko Christian Friedel).

Doriana grają Dainius Svobonas i młodszy od niego o dwadzieścia lat Mantas Zemleckas. Obaj są smukli, mają podłużne, kanciaste twarze, które – jak często u Wilsona – zostały pomalowane na biało. Ubrani w długie czarne płaszcze i białe rękawiczki, są na pierwszy rzut oka nie do odróżnienia. Tym bardziej że bardzo rzadko pojawiają się razem na scenie. Różnice ujawniają się dopiero po ich dłuższej obecności, przede wszystkim w dynamice ruchu. Dorian Svobonasa jest powolny, bardziej statyczny i precyzyjny, momentami wręcz posągowy. Długi czarny płaszcz z wysoko postawionym kołnierzem i cylinder sprawiają, że wygląda, jakby próbował ukryć swoją prawdziwą twarz. Jego ekspresja wyraża się przede wszystkim poprzez modulację głosu i zabawy z dźwiękiem.

Zemleckas to z kolei łasy na uwielbienie tłumu dandys. Jest lekki i czarujący, elegancki i szarmancki, dlatego z czasem przywdziewa biały kostium. Jego postać tryska młodością, która nie zna trosk, chce się bawić i tańczyć w świetle reflektorów. Aktor buduje swojego bohatera na działaniu – szybkich ruchach, celowych pauzach, kontroli ciała. Znakomicie odnajduje się w scenach rewiowych, gdzie niczym gwiazda przedwojennego kabaretu śpiewa, tańczy, a nawet stepuje. Nie będzie przesadą powiedzieć, że jest w tym olśniewający.

Łatwo ulec wrażeniu, że ci dwaj to ta sama postać, tylko na różnych etapach życia. Taka interpretacja wydaje się jednak zbyt dużym uproszczeniem – po pierwsze dlatego, że nie ma wyraźnej różnicy w poziomie świadomości obydwu Dorianów, którzy mówią właściwie jednym głosem, po drugie dlatego, że tych postaci jest znacznie więcej.

Jedną z najbardziej imponujących wizualnie scen przedstawienia jest początek trzeciej części, kiedy widzimy młodego Doriana siedzącego przed garderobianymi lustrami. Wyobraźnia od razu podsunęła mi w tym momencie Portret wielokrotny Witkacego. Na słynnym zdjęciu z 1917 roku polski artysta nie tylko przygląda się dziwności świata, lecz także bada naturę „osobowości jako ciągłego strumienia różnorodnych przeżyć”. W podobny sposób działa nakładanie się historii Doriana oraz Wilde’a, Bacona i ich kochanków w kowieńskim spektaklu. To, co ich łączy, to z pewnością fascynacja pięknem, ale też pociąg do zakazanej miłości, uczucia niemożliwego do spełnienia. To również narcyzm i przekonanie o własnej wyjątkowości, którymi odznaczają się wszyscy bohaterowie Doriana. „I rise up and I walk with myself” – jak głosi olbrzymi czarny napis ukazujący się na białym płótnie zakrywającym scenę.

Jest jednak coś paradoksalnego w wizerunku dandysa wyłaniającym się z kowieńskiego spektaklu. W półtoragodzinnym przedstawieniu kilkukrotnie powraca motyw z piosenki Peggy Lee The Alley Cat Song – bezdomny kot. Utwór ten słyszymy już na wejściu, siedząc na rozświetlonej widowni przed czarną kurtyną skrywającą świat Wilsonowskiego Doriana. Fragmenty tekstu piosenki przewijają się w monologach bohaterów, którzy na różne sposoby wymawiają tytułową frazę – „like an alley cat”. Te zabawy z brzmieniem mowy to kolejny z chwytów charakterystycznych dla amerykańskiego reżysera. W jego teatrze znaczenia nie są przywiązywane do słów, ale zależą od sposobu wymawiania. Dlatego fraza o bezdomnym kocie, który nie jest zależny od nikogo i jest wolny, ponieważ nie odróżnia dobra od zła, czasem brzmi beztrosko i dumnie, innym razem – rozpaczliwie, obnażając samotność bohatera.

Wilson pozwala Dorianowi uwodzić widza. Z drugiej strony nie cofa się przed ośmieszeniem go, obnażeniem jego kabotyńskiej postawy. Kiedy Mantas Zemleckas skacze po całej scenie, monologując, śpiewając i tańcząc ścigany potężnymi teatralnymi reflektorami, balansuje na granicy śmieszności. Bo też groteskowa jest jego pogoń za uznaniem. Młody Dorian nie potrafi milczeć ani się zatrzymać – ruch i mowa są dla niego sposobem na pozostawanie cały czas w centrum uwagi. Potrzeba przy tym talentu i wrażliwości artystycznej Roberta Wilsona, który potrafi ten jego narcyzm uczynić nie głównym, ale jednym z wielu środków budowania scenicznego świata. Bo choć aktorstwo jest w tym spektaklu na najwyższym poziomie, tak naprawdę nie jest niczym ważniejszym niż scenografia, muzyka czy światło. Wszystko razem reżyser komponuje w jedną harmonijną całość. Powstały w ten sposób obraz działa na wszystkie zmysły, zachwycając swoją klarownością i dbałością o każdy szczegół – po prostu pięknem.

Trudno nie ulec estetycznemu urokowi tego przedstawienia. Wilson urzeka obrazem, światłem, muzyką Peggy Lee, niemieckiego zespołu Woods of Birnam i bałkańskiej orkiestry dętej. W jego Dorianie każdy szczegół jest dopracowany, każdy aktorski gest precyzyjny, a intonacja – zaplanowana. Reżyser wplata nawet obecność ekipy technicznej przedstawienia, która staje się jego naturalnym elementem. Jednocześnie na znaczeniu traci klarowność tekstu – nie jest ważne, kto i co mówi albo śpiewa, czyjej historii w danym momencie słuchamy. Widzimy jedynie zmieniające się obrazy: pracownię malarską Bacona zastępuje scena kabaretowa lub charakteryzatornia otoczona lustrami. Atmosferę niesamowitości tworzy harmonijna gra świateł i cieni, a także zmieniająca się dynamika poszczególnych wypowiedzi – od spokojnych monologów po gwiazdorskie popisy wokalne.

Po premierowym pokazie Doriana w teatrze dało się słyszeć opinię, którą podchwycili też litewscy krytycy: bardzo mi się podobało, ale nie wiem, o czym to było. Według mnie spektakl Roberta Wilsona jest przede wszystkim przejawem czystej radości tworzenia, zachwytem nad nieograniczonymi możliwościami teatru, zdolnego do kreacji piękna. Współczesny teatr, szczególnie ten robiony w naszej szerokości geograficznej, kwestie estetyczne usunął w cień, robiąc miejsce dla społecznie zaangażowanych treści. Spektakle takie jak Dorian przekonują, że mówienie o pięknie w sztuce nie tylko nadal ma sens, lecz także wciąż może być środkiem do przekazywania treści. Bo o ile dla Wilde’a piękno jest wartością najwyższą, o tyle dla Wilsona stanowi sztuczną fasadę, maskę, za którą kryją się samotność i potrzeba akceptacji. Amerykański reżyser nie skąpi Dorianowi złośliwości, narażając go na popadanie w śmieszność – tym bowiem często kończy się rozpaczliwa próba bycia bez przerwy w centrum uwagi. Pokazuje, jak cienka może być granica między kabotyństwem a prawdziwą sztuką.

W swoim eseju Piękno zbawi świat szwajcarski pisarz Étienne Barilier stwierdza: „Może piękno nie zbawia świata, lecz obdarza nas owym pragnieniem doskonałości, czy też skromniej: pragnieniem lepszego, bez którego to pragnienia świat byłby bezsprzecznie zdany na zgubę”. Takie piękno dostrzegam w Dorianie i życzę litewskiemu teatrowi, aby widział je jak najczęściej.