Continuum fizycznej różnorodności

By zobaczyć, jak może wyglądać wytrącenie z potocznego myślenia o niepełnosprawności, Lennard J. Davis, autor książki Ustanawianie normy. Niepełnosprawność, głuchota i ciało, proponuje następujący punkt widzenia na proces czytania, czyli tej czynności, którą właśnie wykonuje czytelnik tego tekstu: „Nawet jeśli nie jesteście Głusi, to pozostajecie głusi podczas czytania, […] jesteście w »głuchej modalności« – głuchym momencie” (s. 27). Davis uzmysławia, że proces czytania, jako że nie wymaga ani słuchania, ani mówienia (artykulacji), jest jedną z wielu niemych aktywności, w których w sensie filozoficznym doświadczamy „momentu niepełnosprawności”, a dokładnie „momentu ogłuszenia”. Wydobycie tożsamego niemego charakteru praktyki lekturowej osoby słyszącej i głuchej służy Davisowi do obnażenia audystycznych założeń, które rzutujemy na proces czytania, gdy tymczasem jest on momentem niewymagającym umiejętności słyszenia i mówienia. Tym samym autor odsłania zasadniczą kwestię książki Ustanawianie normy – dominację ableistycznych idei, postaw i praktyk ustanowionych jako normatywne przez dominującą, sprawną część społeczeństwa, które zarazem stają się narzędziem konstruowania i stygmatyzowania osób z niepełnosprawnościami.

Ustanawianie normy. Niepełnosprawność, głuchota i ciało Lennarda J. Davisa to trzeci tom z serii „Odzyskiwanie obecności” przygotowywanej pod redakcją naukową Eweliny Godlewskiej-Byliniak i Justyny Lipko-Koniecznej, a wydawanej przez Fundację Teatr 21 w celu stworzenia zasobu tekstów poszerzających polski namysł o niepełnosprawności w jej wymiarze społecznym, politycznym, performatywno-teatralnym czy estetycznym. Polskie wydanie z 2022 roku jest przekładem książki Davisa opublikowanej w roku 1995. Zarówno Ustanawianie normy, jak i Niezwykłe ciała. Przedstawienia niepełnosprawności fizycznej w amerykańskiej kulturze i literaturze Rosemarie Garland-Thomson ukazały się w Stanach Zjednoczonych w momencie konstytuowania się studiów o niepełnosprawności. Obie prace wprowadzały dyskurs, który wydobywał niepełnosprawność jako kategorię domagającą się krytycznej dekonstrukcji i ujawniały niepełnosprawność jako kondycję polityczną. Wyrażone przez Davisa w Przedmowie narzekanie na brak zaangażowania nauk humanistycznych w rozwój krytycznych studiów o niepełnosprawności to ślad przeszłości i zarazem punkt, dzięki któremu możemy zobaczyć, jak w ciągu trzech dekad ten nurt badań zmienił się i rozwinął. Ustanawianie normy to pierwsza publikacja w serii wydawniczej Fundacji Teatr 21, w której szeroko obecna jest refleksja o Głuchych. Warto podkreślić, że bardzo dobrego przekładu dokonała Magdalena Zdrodowska, badaczka, autorka wielu artykułów kształtujących polskie studia o niepełnosprawności, w tym m.in. tekstów poświęconych głuchocie, jak choćby ważnego eseju Głusi, telefony i cyborgi. Alternatywne opowieści o technologii w tomie Deaf studies w Polsce (red. M. Sak, Łódź 2014).

Ustanawianie normy Lennarda J. Davisa to propozycja krytycznej analizy „sprzężenia procesów społecznych, historycznych, ekonomicznych i kulturowych, które normują i kontrolują to, jak myślimy o ciele i poprzez nie” (s. 26). Jej celem jest wypracowywanie teoretycznego ujęcia niepełnosprawności z wykorzystaniem dorobku współczesnej humanistyki w zakresie krytyki feministycznej, studiów genderowych, postkolonialnych, nad nacjonalizmem czy kształtowaniem się społeczeństw postindustrialnych. Rozważania Davisa rozpisane są na siedem rozdziałów, z których każdy rozpoczyna się mottem eksponującym filozoficzne praktyki lub idee oświetlające uwarunkowania dyskursów wykluczenia. Ramowym pojęciem pierwszych dwóch rozdziałów staje się przywołany już ableizm i usytuowanie rozważań o niepełnosprawności w koncepcji biowładzy Michela Foucaulta. Z tego wynika kluczowa dla Davisa rola pojęć „norma”, „normalność”, „normalizacja”. Sytuuje on konceptualizację kondycji określanej jako „normalna” (świadomie pisanej w cudzysłowie) przede wszystkich w wielopoziomowych przemianach społeczeństwa postindustrialnego, dla którego dominującymi wartościami stały się postęp, produktywność i wydajność. Davis pokazuje, jak rozwój statystyki i eugenika odegrały w XIX wieku rolę wzajemnie wzmacniających się zjawisk utrwalających imperatyw postępu społecznego i konstruujących utopijną obietnicę udoskonalenia człowieka. Interesująco konfrontuje też antyczne pojęcie „idealnego” ciała, reprezentowanego w ikonicznej rzeźbie Wenus z Milo, dostępnego wyłącznie bogom – z koncepcją ciała „normalnego”, które wyłoniło się z badań statystycznych jako uśrednione ciało zwykłego człowieka, przede wszystkim robotnika, i stało się wzorem przeciętnego stylu życia. Davis proponuje zawieszenie binarnego podziału sprawność – niepełnosprawność, głuchota – słyszenie na rzecz idei continuum fizycznej różnorodności, na osi której znajdują się rozmaite warianty i modalności istnienia fizycznego. Co ważne, z perspektywy continuum to sprawność jawi się jako tymczasowa. Na tym gruncie sformułowana została koncepcja dialektycznego „momentu niepełnosprawności”, zobrazowanego przywołanym wcześniej przykładem niemego procesu lektury. Davis konstatuje: „Ludzie sprawni (raczej tymczasowo sprawni) bezpiecznie odgradzają się od głęboko niepełnosprawnych, aby nie wydało się, że sami mieszczą się w continuum fizycznej różnorodności – tak samo jak biała kultura izoluje czarność jako kolor skóry, a nie stopień produkcji melaniny” (s. 30). Davis w wielu miejscach zwraca uwagę, w jaki sposób konstruowanie niepełnosprawności dokonuje się w wyniku ograniczającej, kontrolującej i nadzorującej mocy spojrzenia, co wnikliwie zanalizowała przywoływana już Rosemarie Garland-Thomson w Gapieniu się, czyli o tym, jak patrzymy i jak pokazujemy siebie innym (tłum. K. Ojrzyńska, Fundacja Teatr 21, Warszawa 2020). W Ustanawianiu normy tropione są praktyki władzy, które wytwarzają dyskurs o niepełnosprawności na tych samych zasadach, jak dzieje się to w przypadku płci, rasy, klasy, narodowości. Autor postuluje, aby dominująca we współczesnych studiach krytycznych triada rasa – klasa – płeć została wzbogacona o czwarty element, czyli niepełnosprawność.

Już w dwóch pierwszych rozdziałach ujawnia się szczególna cecha pisania Davisa, która wynika z jego usytuowania naukowego. Do studiów o niepełnosprawności przeszedł on z badań literaturoznawczych, a dokładnie studiów o teorii powieści, ideologicznej naturze fikcji i relacji między fikcją i faktami. W Ustanawianiu normy konstruowanie teoretycznego dyskursu o niepełnosprawności jest gęsto przetykane odwołaniami do przykładów literackich, szczególnie do mitów oraz obrazów powieściowych – między innymi do historii koniuszego Hipolita z powieści Madame Bovary Gustava Flauberta. Pozwoliła ona zilustrować dziewiętnastowieczne przekonanie, że być niepełnosprawnym to być zwierzęcym, jak i połączyć ideę kulturowego ciążenia powieści ku normatywności z ustanawianiem normy jako ramą dla konstruowania literackich reprezentacji niepełnosprawności. Davis regularnie wplata w rozważania biografie znanych postaci ze świata kultury i polityki. Ze szczególną uwagą analizuje strategie wymazywania informacji o niepełnosprawności (na przykład w historii Sarah Bernhard) i wyrafinowane zabiegi zarządzania wizerunkiem, które ujawniają napięcie między tożsamością narodową a niepełnosprawnością, czego najlepszym przykładem jest prezydentura Franklina D. Roosevelta. Davis podkreśla: interesują go nie tyle reprezentacje osób niepełnosprawnych w literaturze czy sztukach wizualnych, ile zadawanie pytań o to, jak za ich sprawą konstruowana jest „normalność” oraz „niepełnosprawność”, jakie z tego wynikają znaczenia ideologiczne. Bardzo dobrze ilustrują to rozważania poświęcone twórczości Josepha Conrada. Bywa, że wolty myślowe proponowane przez Davisa tworzą rodzaj zawiłego kłącza, skomplikowanej trajektorii, która ujawnia nieoczywiste połączenia i wytwarza alternatywne ścieżki uprawiania teorii niepełnosprawności – jak wtedy, gdy z dialektyki wizerunków Wenus i Meduzy, odwołując się do Zygmunta Freuda i Jacques’a Lacana, wyprowadza namysł nad normą i niepełnosprawnością w kontekście napięcia między ciałem kompletnym/ciągłym/erotycznym/utowarowionym a ciałem niekompletnym/pokawałkowanym/niesamowitym. Gęstość narracji Davisa wzmaga dodatkowo formułowanie kolejnych wariantów podobnych stwierdzeń, wyostrzanie puent, co stanowi odzwierciedlenie pracy z językiem jako elementem konstruującym nasze rozumienie rzeczywistości, o czym przypomina motto z Friedricha Nietzschego.

Jest jeszcze drugi ważny aspekt usytuowania autora Ustanawiania normy. W Przedmowie badacz wprost wyraża świadomość napięcia między uprawianiem studiów o niepełnosprawności przez badaczy nieidentyfikujących się jako osoby z niepełnosprawnością a postulatem przejęcia tych studiów przez osoby z niepełnosprawnościami. Davis znajduje się w pozycji granicznej jako dziecko osób głuchych, dorastające w społeczności Głuchych, jego narząd słuchu nie jest jednak uszkodzony. Obecnie identyfikuje się jako osoba dwukulturowa. Osobiste doświadczenie zdecydowało o tym, że w centrum rozważań o ustanawianiu normy i konstruowaniu niepełnosprawności znalazła się głuchota, której bezpośrednio poświęcone są trzy kolejne rozdziały książki.

Osoby głuche definiują siebie jako wspólnotę z własnym językiem i kulturą. Nie uważają braku słuchu za niepełnosprawność, a tym samym postrzegają siebie inaczej niż ludzi z niepełnosprawnościami. Tworzą mniejszość kulturową Głuchych (pisanych wielką literą), postrzegają swoją kondycję jako społeczną i polityczną, a nie medyczną – podkreśla Davis. Najważniejszym opisywanym przez autora zagadnieniem dotyczącym głuchoty jest język. Po raz kolejny Davis prezentuje postawę badacza chętnie naruszającego zastane paradygmaty i proponującego eksperymenty myślowe. Prowokacyjnie poddaje pod dyskusję mit założycielski mowy, zgodnie z którym proste gesty ludzkie prowadziły do werbalnego języka – dźwiękowej, oralnej formy komunikacji – i pyta: a co, jeśli język migowy poprzedził mowę? Odwołując się m.in. do argumentów neurobiologicznych, według których w czasie migania ruchy dłoni uruchamiają obszary mózgu odpowiadające za aktywność językową, podkreśla somatyczny związek między językiem i miganiem. Żadne ludzkie doświadczenie nie wykracza poza możliwości migania. Język ten ściśle wiąże się z performatywnością, jego forma zapisu dokonuje się w przestrzeni, bez trudu wskazuje i oznacza, i w tym sensie jest bliższy pismu niż mowa. Technologia druku, pisze Davis, pozwoliła głuchym stać się częścią zbiorowej tradycji narracyjnej. Łącząc tę tezę z wnioskami z prac na temat języka migowego w XVIII i XIX wieku, kiedy komunikacja głuchych stanowiła ważny kontekst w badaniach nad genezą języka i dostrzegano punkty styku języka migowego i pisania, Davis zauważa, że głusi „stali się pierwszymi totemicznymi obywatelami nowej ery tekstualności”. Interesującym przykładem sprawczej funkcji języka migowego i formowania się dzięki niemu politycznej siły Głuchych, której sprzyjała ekspansja druku i czytelnictwa, jest historia Pierre’a Deslogesa i jego broszury w obronie języka migowego. Równocześnie analiza tego tekstu ujawnia dialektykę sytuacji Głuchych – byli zarówno uniwersalizowani, jak i marginalizowani, podziwiani (choćby w licznych pokazach komunikacyjnej i myślowej sprawności wyrażanej językiem migowym) i traktowani protekcjonalnie (s. 87). Uwidaczniając się jako grupa etniczna w domenie narodu, stali się zarazem zagrożeniem dla idei jedności narodowej – a zatem tymi, którzy muszą zostać włączeni w państwo i naród, m.in. przez pozbawienie własnego języka.

W głuchocie, poza czynnikiem tożsamościotwórczym, Davis proponuje zobaczyć kategorię krytyczną, której wywrotowy potencjał wynika z wielopoziomowej problematyzacji spotkania ciała i języka, cielesnej obecności i materialności znaku obecnego w gestykulacji. To zaś zachęca do odczytywania narracji utrwalonych w literaturze i sztukach performatywnych nie tyle poprzez fakt reprezentacji osób głuchych (skądinąd często ukazywanych w komicznym, satyrycznym czy groteskowym ujęciu), ile przez arbitralność komunikacji głosowej. Dramatyczny splot patriarchalnej władzy i przemocy pozbawił mowy antyczną Filomelę i Szekspirowską Lawinię. Davis pokazuje, jak autorzy tych opowieści tematyzują proces przekraczania milczenia ku językowi gestu. W interpretacjach tych widzę potencjał do ponownego rozważenia niemoty tytułowej postaci z Iwony, księżniczki Burgunda Witolda Gombrowicza jako krytycznej relacji wobec władzy audystycznego dyskursu. Iwona w milczących gestach dekonstruuje normatywne ciała i normatywną komunikację. Jej „nienormalna”/niesamowita obecność eksponuje wypieranie przez bohaterów ich nienormatywnych modalności istnienia.

Redaktorki serii „Odzyskana obecność” piszą, że Ustanawianie normy stanowi manifest autora i wyrasta z łączenia dyskursu akademickiego z postawą aktywistyczną. Wszystkie rozważania przenika przekonanie, że rozdział między Głuchymi i osobami z niepełnosprawnościami utrudnia stworzenie wspólnej silnej wspólnoty politycznej tych środowisk – a tylko szeroko zakrojone działania marginalizowanych grup są w stanie przyczynić się do zmian. W zakończeniu Davis opisuje, w jaki sposób perspektywa niepełnosprawności ujawnia skomplikowaną naturę gorących debat nad aborcją i eutanazją. Zostawia ono czytelnika z przekonaniem, że niepełnosprawność domaga się nieustannego weryfikowania konstruktów myślowych. Mnie zostawia też z poczuciem odpowiedzialności akademii oraz badaczek i badaczy zarówno za kształtowanie nowych praktyk myślenia, które dają świeże spojrzenie na modalności naszych ciał, jak i za praktykowanie działań włączających. Na przykładzie kulturoznawstwa na macierzystym Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu mogę powiedzieć, że wybrane zagadnienia i ujęcia krytycznych studiów o niepełnosprawności powoli osadzają się w treściach różnych zajęć, ale cały czas jest to raczej spotkanie z wątkami niż szerszym dyskursem. W ostatnich latach podjęto wiele starań, by zwiększyć dostępność studiowania dla osób poruszających się na wózku, w spektrum autyzmu, z implantami słuchowymi, niedowidzących. Nadal jednak nie wypracowaliśmy kompleksowych działań nakierowanych na potrzeby Głuchych. W Ustanawianiu normy Davis przypomina, że „normalność” jest społecznie upełnomocniona, a osoby z niepełnosprawnością bardzo często dysponują tylko i wyłącznie swoją siłą lub wolą.