Dziesiąte „Zwyki”

Ruch teatrów ludowych ma własne sekwencje nawiązujące do rolnictwa: zasiew, wzrost, plon. Zapoczątkowany w 1907 roku we Lwowie jako Związek Teatrów i Chórów Włościańskich, wyróżnia się trwałością. W okresie międzywojennym odnotowano istnienie około dwudziestu tysięcy teatrów ludowych, które w ciągu XX wieku przeszły ewolucję tematyczno-artystyczną, skupiając się stopniowo na własnym, współczesnym lub retrospektywnym życiu na wsi, czerpiąc z zasobów tej kultury, którą badała klasyczna etnografia. Związek Teatrów Ludowych, założony w Warszawie w 1919 roku, wspierał działalność teatralną, która odwoływała się do typowych prac domowych, polnych, do zwyczajów, rytuałów, poezji, śpiewu, muzyki instrumentalnej i tańca oraz przybliżała wspólnotowy styl życia na wsi. Instytutem Teatrów Ludowych w latach trzydziestych ubiegłego wieku kierował i profilował go regionalnie Jędrzej Cierniak, zamordowany w czasie drugiej wojny światowej w Palmirach. Dziś, od blisko pół wieku, historię teatrów wiejskich współkształtuje Towarzystwo Kultury Teatralnej z jego prezesem, profesorem Lechem Śliwonikiem.

Kolejne edycje „Zwyków” dochodzą do skutku dzięki dorocznym czterem sejmikom regionalnym teatrów wiejskich (począwszy od sejmiku w Stoczku Łukowskim, który rozpoczął się w 1970 roku) i ogólnopolskiemu Sejmikowi Teatrów Wsi Polskiej w Tarnogrodzie (od 1984 roku; rzadki to przypadek, że m.in. ze względu na działalność kulturalną w dziedzinie teatru Tarnogród odzyskał prawa miejskie utracone w XIX wieku po powstaniu styczniowym). Ogólnopolskie sejmikowanie teatralne dla środowisk wiejskich jest strategicznym celem TKT. W 1983 roku – dzięki przychylności ówczesnego Ministerstwa Kultury i Sztuki – sejmiki (łącznie z finałowym Sejmikiem Teatrów Wsi Polskiej) weszły do grupy ważnych imprez dotowanych przez państwo. Ruch teatralny lokalnych środowisk ostatnich dekad XX wieku wyłonił się ze zgodnej współpracy TKT, władz wojewódzkich, ministerstwa oraz liderów kulturalnych i miłośników idei teatru czy teatralizacji tradycji kulturowej w społecznościach wiejskich.

W trakcie różnorodnych, urzekających spotkań, regionalnych i ogólnopolskich, zaprezentowano już blisko dwa tysiące przedstawień o stopniowo wzrastającym poziomie artystycznym i uwydatniającej się specyfice gatunku teatru. Przyszedł czas, by od drugiej dekady bieżącego stulecia gościć także w stolicy kraju na scenie polskiej. Jedną z cech funkcjonowania teatru małych społeczności jest w zasadzie „impregnacja” na zmiany polityczne, ustrojowe, aczkolwiek cenzura interesowała się również teatrem ludowym jako zgromadzeniem społecznym z przyśpiewkami (traktowanymi podejrzliwie), a wędrujące, kolędnicze Herody, mobilne grupy teatralne, bywały w czasach PRL zatrzymywane przez MO.

Wybór z dziesiątek corocznych widowisk tych do pokazania na „Zwykach” dyktowany jest zarówno względami czysto artystycznymi, jak i potrzebą komunikatywności czy atrakcyjności spektaklu dla widzów wielkiej aglomeracji. Tegoroczny program objął: Na Świantego Jana w wykonaniu założonego w 2008 roku Zespołu Obrzędowego „Zawsze Razem” z Woli Gułowskiej (powiat łukowski) z województwa lubelskiego (kierownik zespołu, scenariusz i reżyseria – Zofia Kozłowska, scenografia, oprawa muzyczna – zespół); Zmówiny przedstawione przez stworzony w 1937 roku Regionalny Zespół „Podegrodzie” z powiatu nowosądeckiego z województwa małopolskiego (kierownik zespołu – Krzysztof Bodziony, scenariusz i reżyseria – Marek Migacz, choreografia – Jerzy Nieć, kierownictwo muzyczne – Marek Wastag); Królewna pól przygotowana przez istniejący od 1955 roku Zespół Folklorystyczny „Narwianie” z Dobrzyniewa Dużego w powiecie białostockim z województwa podlaskiego (scenariusz i reżyseria – Adam Karasiewicz, opracowanie muzyczne – Piotr Gołowczyc, choreografia – Leszek Gaiński); a także Pogrzebowiny wystawione przez powstały w 1991 roku Zespół Regionalny „Czardasz” z Niedzicy (powiat nowotarski) z województwa małopolskiego (kierownik zespołu, scenariusz i reżyseria – Maria Waniczek, scenografia, oprawa muzyczna – zespół).

Powyższe przedstawienia, niezależnie od ich treści, uwidaczniają przemiany teatru ludowego: od grupy śpiewaczej do inscenizacji zwyczajów (Wola Gułowska); od zespołu regionalnego do specjalizacji zwłaszcza w ukazywaniu wesela (Podegrodzie); od zespołu folklorystycznego pieśni i tańca do musicalu z rolami aktorskimi (Dobrzyniew Duży) i obrazków dramatycznych (Niedzica). Swoboda wykonawcza i naturalność uczestników wynikają z zakorzenienia się w kulturze regionu, z częstego pokrewieństwa, jak i na ogół z wieloletniego już doświadczenia sceniczno-koncertowego na festiwalach muzycznych i folklorystycznych.

Przedstawienie zespołu „Zawsze Razem” ujmuje widzów przekrojem pokoleń wykonawców. Celebruje przyrodę, uczucia i kaprysy młodości, pokazuje archaiczną jedność cyklu natury i życia ludzkiego: wiosną – zakochanie się, latem – bliskość, jesienią – wesele, zimą – nowe pokolenie. Świętego Jana „Słowo stało się ciałem…” wspiera z Wysoka tę jedność. Widowisko zbudowane na ludowej literaturze ustnej, przysłowiach, naznaczone temperamentem starszej liderki, kończy się rzutem wianków w stronę publiczności, która miałaby popłynąć za swymi marzeniami.

Zmówiny „Podegrodzia” są z kolei roztropnie wybranym z całości obrzędu, rozwiniętym aktorsko przygotowaniem do wesela. Swatanie młodych, negocjacje majątkowe przeplatają się z popisami krasomówstwa, humorem, honorem i alkoholem. Prezentują w pełni zwyczaj taneczny z tzw. zakładaniem muzyki, tj. zamówieniem gry instrumentalnego zespołu, kapeli. Mimo że inscenizacja wesel wiejskich rozpoczęła się wkrótce po prapremierze Wesela Stanisława Wyspiańskiego (1901), to Zmówiny są „dośrodkowe”, bliskie lokalnej prawdzie etnograficznej późnego XIX wieku, zachowują autentyzm słowa/gwary w dialogach, w stroju i w muzyczno-tanecznych układach, a właściwie dość swobodnych ekspresjach, wypracowanych latami na scenie.

Do bardzo odległej tradycji Zielonych Świątek – w wersji starosłowiańskiej na Polesiu zachowanej nawet do przełomu XX i XXI wieku jako „wodzenie kusta” (ubranej w zieleń dziewczynki) – nawiązuje Królewna pól „Narwian”. W czasach przedchrześcijańskich dla pomyślności plonów nie wahano się składać ofiar z ludzi. Spektakl, umiejscowiony w połowie XX wieku, w latach prób kolektywizacji rolnictwa, upomina się o zachowanie wiejskiej tradycji obchodzenia pól wobec mniej lub bardziej dobrotliwych roszczeń duchowieństwa, by odrzucać przeżytki pogańskie, a także wobec pozbawionego wdzięku mefistofelesa, zapitego urzędnika partyjnego, który, budząc grozę, obiecuje raj na ziemi. Musicalowo potraktowany konflikt ideologiczny jest kolejnym twórczym pomysłem „Narwian”, działających również jako sprawdzony zespół pieśni i tańca.

Ostatnim spektaklem festiwalu „Zwyki” są Pogrzebowiny „Czardasza”. Spiszacy demonstrują własną kulturę społeczną i osobistą. Ze wspólnoty działania regionalnego zespołu wyłoniły się różne indywidualności aktorskie. Kanwą widowiska jest spotkanie po pogrzebie i napięcie wokół spadkowych praw majątkowych. Po licznych utarczkach dochodzi do konsensusu, a gospodarz orzeka, że pokój w rodzinie musi pozostać, czym chce dać do myślenia wszystkim obywatelom naszej ojczyzny.

Teatr ludowy, czy w odruchu odmieniania i urealniania terminów – teatr wiejski, to nie odprysk czy margines teatru profesjonalnego. Jest on wyrazem głęboko ludzkiej, chyba już paleolitycznej potrzeby zabawy rozumianej jako przyjmowanie nowych ról w życiu. Stanowi refleks antycznego wynalazku/odkrycia teatru-lustra, w którym przeglądają się społeczności. Głębokie korzenie tradycji, osobowość stojąca przed aktorstwem, symbioza sztuk, własny scenariusz układany często pod osoby uczestników, przychylna życiu moralność ze szczyptą humoru – wszystko to stanowi dynamiczny rewir, a może i bastion kulturowych wartości.