Przepływ słabości

W rozmowie Recepty na smutne czasy Małgorzata Maciejewska, zapytana o skojarzenie Mani – głównej bohaterki Feblika – z Gombrowiczowską Iwoną, dookreśla jej status następująco: „To ciekawe – słaba postać wchodzi w sytuację tragiczną”[1]. Swego czasu interesowało mnie, jak podmiot w dramacie i teatrze emancypuje się przez swoją słabość i jak za jej sprawą wzmacnia się^[2]. Tak właśnie, jak Mania w sztuce Maciejewskiej, zrealizowanej w czerwcu tego roku na scenie Teatru Narodowego w reżyserii Leny Frankiewicz. Doświadcza ona siebie poprzez ciało będące w ciągłym ruchu, w nieustającym przepływie, które w jodze nazywa się flow. Mania (Elżbieta Zajko) schodząc płynnie w kolejne pozycje aerial jogi, ożywa i zmienia się pod wpływem muzyki, głosu, tańca i drugiego ciała.

Scenę okalają surowe deski stodoły z wrotami pośrodku, prowadzącymi później do wnętrza cygańskiego Zamku. Jest też otwierające się co i raz okno, w którym zazwyczaj widzimy Manię lub Babkę. Aktorzy stąpają po twardej ziemi, wśród sztucznych kur i starych narzędzi rolniczych. Z przodu po lewej stronie zawieszono hamak wyginający się we wszystkie strony niczym larwa w kokonie, z którego stopniowo wyłania się Mania – żywa dziewczynka w rajstopach i czerwonym swetrze, niczym plama krwi na tle smutnego zimowego krajobrazu. Słychać dźwięki pohukujących ptaków, gdaczących kur, trzeszczących gałęzi. Na deskach stodoły w trakcie przedstawienia będą wyświetlane płynące chmury, zasypane śniegiem choinki, lecące iskry i dzikie zwierzęta. Nic tutaj jeszcze się nie zieleni i nie słychać przynoszących obietnicę świerszczy.

Spektaklowi Frankiewicz daleko jednak do scenicznego realizmu i rodzajowego obrazka polskiej wsi. Dramat, będący pierwszą częścią Trylogii na smutne czasy[3], skutecznie od takich decyzji reżyserskich odwodzi. Maciejewska nie dość, że tworzy w duchu magicznego realizmu, to sięga także po dorobek tzw. zwrotu ludowego, który na dobre zaistniał w 2020 roku wydaniem Ludowej historii Polski Adama Leszczyńskiego. Nieobce są jej zapewne Chamstwo Kacpra Pobłockiego czy książki Michała Rauszera, a nade wszystko Chłopki. Opowieść o naszych babkach Joanny Kuciel-Frydryszak – rzecz o tym, jak mieszkające na wsi kobiety w dwudziestoleciu międzywojennym radziły sobie z przemocą w świecie patriarchatu. Maciejewska, unikając jednak pisania z wyższościowej inteligenckiej pozycji, filtruje te lektury przez własne doświadczenie osoby pochodzącej z małego miasteczka. Na poły zmyślony, na poły łączący wpływy różnych gwar wokabularz Maciejewskiej ma niezwykłą moc wytwarzania autonomicznego świata, zawieszonego między niebem a ziemią, zmyśleniem a rzeczywistością. Dość wspomnieć, że odkrycie przez autorkę tytułowego archaizmu – słowa „feblik”, oznaczającego „słabość, skłonność do kogoś” – zapoczątkowało dalszą pracę nad dramatem.

Sceniczny świat Feblika wypełniają postaci z wiejskiej gromady. Babka (Beata Fudalej), wyłaniająca się z królestwa makatek i gobelinów, jest wcieleniem bogini Mokosz. Matka (Anna Grycewicz) ubrana w fartuch, z atrybutami wiejskiej gospodyni, skrupulatnie dba o to, by do domu błota się nie naniosło. Bartkowa (Joanna Gryga), paradująca w futrze obserwatorka wiejskiego życia, ma w sobie coś wielkomiejskiego, choć jeździ na zdezelowanym rowerze. Kolorowa Ladzia (Anna Chodakowska) to wioskowy głupek, który jednak swoją mądrość ma i zaleca skuteczne terapie z pogranicza medycyny i czarów. Elegancka, surowa Doktorka (Magdalena Warzecha) w białym kitlu jest z trochę innego porządku, podobnie jak Pleban (Piotr Grabowski) opowiadający „suche” żarty, zwykle z martwym trofeum u swego boku. Świat Feblika należy do kobiet. Ledwie obecny Ojciec (Paweł Tołwiński), ogorzały od słońca lub wódki chłop w ubrudzonych ziemią ubraniach, gumiakach i kaszkiecie, wydaje się wyjęty żywcem z filmu Sami swoi. Tomek (Hubert Łapacz) jest tylko obrazem, tęsknotą, chłopcem z żurnala.

Stosunki między Manią a gromadą naznaczone są przemocą, o czym świadczą: język, jakim do Mani mówią postaci, dawane bezwiednie klapsy, mierzenie jej i badanie jak zwierzęcia. Niezbyt czułe są także sposoby postępowania z dziwną przypadłością dziewczynki, której wyrosło coś, co trzeba uciąć. Opierzanie kur, wypychanie zwierząt, przerabianie martwych zajęcy na czapki niczym nie różnią się od postępowania z ciałem Mani czy poświęcania życia dojrzewających dziewczyn na „odczynianie złego”, które zaowocuje w przyszłości dorodnymi zbiorami rzodkwi. Podczas kolejnego dziwnego rytuału nawlekania pliszek, przypominającego przędzenie, Ojciec, Matka i Bartkowa niczym antyczne Mojry zadecydują o losie Mani. Możemy się zastanawiać, czy jesteśmy na katolickiej wsi, czy w pogańskiej sekcie, gdzie wciąż żywy jest rytualny mord.

Dramaturgia Feblika opiera się na kilku kulminacyjnych momentach. Za jeden z nich można uznać scenę ucięcia Mani tego, co jej wystaje, która skojarzyła mi się z rytuałem obrzezania. Autorka sztuki prowokuje do dociekań: co dolega Mani, co ją swędzi, co trzeba jej uciąć, żeby przestało? W spektaklu z Teatru Narodowego Bartkowa i Babka odprawiają nad Manią czary. Najpierw zapalają gromnicę, żeby po chwili rozpocząć headbanging do muzyki heavymetalowej i w świetle stroboskopu uciąć znieruchomiałej Mani warkoczyk wystający jej spod chłopięcego boba. To jednak nie rozwiązuje problemów dziewczynki. Jej przypadłość – tytułowy feblik – diagnozuje Kasiula (Aleksandra Sroka), a skuteczną terapię oferują Cyganie z Zamku. Mania jest jeszcze dzieckiem czekającym na inicjację seksualną, Kasiula miała okazję się już „rozpuc”, co widać w jej kobiecej fizyczności i drapieżności dzikiego ptaka.

Gromada przebiera się w kolorowe stroje i zamienia w barwną cygańską trupę pląsającą wśród dymu i buchającego ognia. To żywiołowy taniec życia skontrastowany z codziennym, powolnym tańcem śmierci, zdradzający tęsknoty nie tylko obu dziewczyn, ale i całej gromady. Zamiast żałosnego Plebana na czele świata Cyganów stoi charyzmatyczny satyr Wonuliss (Robert Jarociński). Ucieczka do Zamku jest drogą do wyzwolenia: Kasiuli uda się uniknąć losu kozła ofiarnego, Mania pod perskim dywanem doświadczy zbliżenia z Ostępowym (Jarociński). Przyjęcie Kasiuli do cygańskiej wspólnoty na tle ostrego światła i grunge’owej muzyki – to rytuał à rebours wobec tego, co chwilę wcześniej działo się z Manią. Nonszalancki Cygan wykonuje numer z płonącymi pochodniami – ogień zapowiada nieodwracalną przemianę i daje dostęp do „Castrum verum – prawdy serum”.

Niedługo przed premierą Feblika miałam okazję obejrzeć realizację Chłopów w reżyserii Remigiusza Brzyka z Teatru Ludowego w Krakowie. Premiera w Narodowym wydała mi się bliska temu współczesnemu odczytaniu Reymonta. Notabene Jagna w krakowskim przedstawieniu także ćwiczy jogę (tym razem vinyasę) i ukazana została jako kobieta wyzwolona, odróżniająca się od wiejskiej gawiedzi zmanipulowanej przez Kościół, podążająca za potrzebami ciała. W obu przedstawieniach na pierwszy plan wysuwa się krytyka Kościoła katolickiego jako instytucji pełnej nadużyć – a zarazem podkreślenie jego bezkonkurencyjnego znaczenia w wiejskiej wspólnocie. W Febliku religijność katolicka jest nieco bardziej podejrzana, bo przetkana pogańskimi obyczajami. Wciąż jednak wszyscy jako święte traktują to, co powie Pleban, witają go zawsze jak gościa honorowego i częstują wódką. Za sugestią księdza i w lęku przed tym, że „zło się rozpleni”, gotowi są poświęcić dziecko, które pod wpływem cygańskiego czaru niby zniknęło, ale jeszcze jest. W jednej z końcowych scen gromada skupiona wokół Plebana, wsłuchana w jego słowa i wpatrzona w przestrzeń w dziwnym stuporze, stoi o krok od poświęcenia Mani w imię zachowania trwałości wspólnoty. Szczęśliwie wróci po nią Kasiula i pociągnie za sobą do Cyganów, kończąc spektakl długim pocałunkiem na tle kwiatowego dywanu.

Mimo że Maciejewska i Frankiewicz pracują ze sobą w reżysersko-dramaturgicznym tandemie od pewnego czasu, to bodaj po raz pierwszy zaistniały razem w teatrze w sposób tak wyrazisty. Cieszę się, że Feblik, nagrodzony w pierwszej edycji powołanej przez Teatr Miejski w Gliwicach Nagrody im. Tadeusza Różewicza, miał okazję spotkać się na scenie Teatru Narodowego z muzyczną i wizyjną wyobraźnią sceniczną reżyserki oraz doświadczeniem innych znakomitych realizatorów, m.in. scenografki Barbary Hanickiej czy choreografki Agnieszki Kryst. Zapada w pamięć stworzona przez Miłosza Pękalę i Frankiewicz rozmaitość dźwięków: od sączących się w tle odgłosów wsi, przez wokalizy aktorek, po ogłuszający metal i grunge przechodzący w subtelny lejtmotyw Smells Like Teen Spirit Nirvany. I w końcu niezawodni aktorzy sceny narodowej – drugi plan wobec obsadzonych w głównych rolach debiutujących niedawno absolwentek łódzkiej Filmówki, które w spektaklu miały okazję pokazać pełnię swoich aktorskich możliwości.

[1] Recepty na smutne czasy, [z M. Maciejewską rozmawia A. Tomasiewicz], „Teatr” nr 7-8/2023.

[2] K. Paprocka-Jasińska, Myśl słaba a praktyki narracyjne we współczesnym teatrze, [w:] Pisanie dla sceny – narracje współczesnego teatru, red. M. Figzał-Janikowska, A. Głowacka, B. Popczyk-Szczęsna, E. Wąchocka, Katowice 2019.

[3] Obok Feblika kolejnymi częściami Trylogii na smutne czasy są Rigor mortis i Na borg.