Ludowe niesamowitości

W Internecie krąży już jakiś czas mem o tym, że świadomość klasową generacji Z zbudowała bajka Barbie jako księżniczka i żebraczka. Jest to powtarzana od lat w przeróżnych konfiguracjach historia o tym, że dwie wyglądające niemal identycznie osoby wymieniają się swoimi życiami – jedna wchodzi w świat przywilejów, druga się ich wyrzeka. Baśń o wężowym sercu Radka Raka do opowieści opartych na tym micie w pewnym sensie należy, a przy okazji – zalicza się w poczet modnych dziś tematów ludowych. Tyle że z tą powieścią jest trochę jak z Barbie – wcale nie o świadomość klasową, rozprawkę historyczną czy ważną wypowiedź „na temat” chodzi. Raczej o zabawę, fantazję i czary – co z powodzeniem oddali Marcin Liber wraz z Michałem Kmiecikiem, adaptując Baśń… dla teatru.

I chyba całe szczęście. Nie chodzi o to, żeby od poruszania ważnych spraw, zadawania słusznych pytań i stawiania mądrych diagnoz uciekać. Jeśli jednak idzie o zwrot ludowy, to zmęczenie tematem zaczyna doskwierać wielu. I choćby nawet najsłuszniej byłoby mu się teraz przyglądać, pisać kolejne wspaniałe książki, organizować konferencje, robić numery tematyczne czasopism… to na poziomie emocji – jest irytujący jak ta jedna reklama sieci Play czy MediaMarkt, gdzie lubiana przez nas piosenka stała się hitem reklamowym i jest już nie do zniesienia. Do worka ze zwrotem ludowym trafia przecież wiele: pańszczyzna, transformacja ustrojowa, kapitalizm, francuska literatura o awansie klasowym, wzorowana na niej polska literatura o awansie klasowym, historie kobiet, historie o matkach, historie o ojcach, historie o gejach, historie o tym, że bez pracy nie ma kołaczy, historie o tym, że to w porządku, jeśli nie chcesz osiągać wiele.

Wór robi się coraz większy i większy – a to naprawdę są rzeczy ważne, a może i nawet wciąż świeże, tylko niektórym z nas, dopaminowcom, którzy już wszystko zobaczyli na piętnastosekundowych rolkach, rzeczy nudzą się za szybko. I chcemy nowości, albo chociaż eskapistycznych alternatyw, czy – jak w tym przypadku – baśniowych alternatyw. Oczywiście trzeba zaznaczyć, że Baśń o wężowym sercu powstawała w momencie silnego zwrotu ludowego i pewnie była nim inspirowana – nie istnieje przecież w próżni. Wydarzenia powieści dzieją się w Polsce XIX wieku, a głównym bohaterem jest Jakub Szela, przywódca rabacji galicyjskiej, znany każdej licealistce i każdemu licealiście za sprawą Wesela. To jednak powieść fantasy, wychodzi co prawda od rozpoznania o brutalności relacji folwarcznych, ale idzie z nim w świat czarów: nimf, wiedźm, duchów i podziemnych krain – motywy te czerpie z ludowej tradycji słowiańskiej. Jak w każdej dobrej książce znajdziemy tu prawdy uniwersalne, ale nie jest to powieść, która historią pańszczyźnianych chłopów chce nam opowiedzieć o Polsce dziś, jak to się działo u Strzępki i Demirskiego w kultowym spektaklu W imię Jakuba S. U Raka wyobraźnia idzie w stronę niesamowitości, a Liber z Kmiecikiem tę niesamowitość potęgują.

Z naszą koncentracją nie jest jednak tak źle, jeśli potrafimy wysiedzieć na widowni aż trzy godziny. Baśń o wężowym sercu to pierwsza premiera na dużej scenie Teatru im. Stefana Żeromskiego w Kielcach po remoncie siedziby. Gra cały zespół aktorski. Poza wieloosobową obsadą, na scenie stoi także scenografia Mirka Kaczmarka – ogromna skalista góra przykryta łuskowatym materiałem. Wrażenie robi również spalona chata, wjeżdżająca spod sceny, niczym z piekła, gdzie knuć będą diabły. Bez scenografii, ale też i bez kostiumów ukazujących szlachecki blichtr, nie byłoby tego przedstawienia. Wiele się dzieje pod względem technicznych możliwości sceny, twórcom udaje się jednak nie przedobrzyć w chęciach – nie ma tu efekciarstwa, jest efektowność. A ta dobrze robi opowieści Raka, którą znacznie łatwiej byłoby pewnie przedstawić za pomocą środków filmowych. Jednak na miarę medium, jakim jest teatr, elementy widowiskowości użyte w spektaklu sprawdzają się w kreowaniu magicznej aury. Surową sceną bez brokatu i cekinów trudno byłoby opowiedzieć tę iskrzącą się od niezwykłości historię.

Baśń… to spektakl wizualnie piękny, choć wielu może się nie zgodzić. Nikt chyba jednak nie powie, że praca włożona w stworzenie przedstawienia nie była pieczołowita i drobiazgowa. Z barw i wzorów korzysta się tu, aby nie tracić czasu na zbyt długie wyjaśnienia kto jest kim. Szlachta nosi się w cekinach, marynarkach i władczym fiolecie. Chłopi i chłopki w czerwieni, jak ich przelewana krew, Malwa czy Sława mogą więcej, bo są spoza porządku realistycznego – rusałka występuje głównie w różu, a stara wiedźma w tygrysim płaszczu. Żydom i diabłom pozostaje czerń. Żyd – przynajmniej w warstwie wizualnej – ma być fantazmatyczny, nie przypadkiem chyba to za nim w jednej ze scen stoi chłop trzymający widły, ostentacyjnie dorabiając mu rogi. Można też to widzieć jako element ciągłości przedstawiania Żydów na polskich scenach: w Nie-Boskiej komedii Konrada Swinarskiego Żydzi także utożsamiani byli z siłami zła. Dawne bujdy służą dziś jako materiał dla bajek i baśni wyśmiewających narodowe fantasmagorie.

Dramaturgia adaptacji skoncentrowana została wokół kobiet. Kolejno trzy pierwsze części tytułowane są imionami postaci: Chany, Malwy i Sławy. Pierwsza z nich, żydowska córka, oddaje swoje serce Szeli. Oddaje dosłownie, tak jak jest to opowiedziane w powieści, z rąk do rąk przekazując mięsień, który dla zauroczonego Malwą Jakóba nie znaczy wiele. Chana, przejmująco zagrana przez Klaudię Janas, choć wypowiada niewiele słów, znajduje się w centrum dwóch niezwykle odznaczających się w pamięci obrazów. Pierwszy z nich to niepokojąca scena, w której dziewczyna, tkwiąc bez ruchu wewnątrz tańczących na zabawie chłopów i szlachty – bo przecież jedynie alkohol umożliwiał porozumienie ponad klasowymi podziałami, ale i kontrolę rozpijanego chłopstwa – patrzy obojętnie przed siebie, zapowiadając własną tragedię. Z tyłu na krzesłach posadzone są kościotrupy, niczym uczestnicy tej przykrej imprezy. Ciemny strój Żydówki znacząco odbija się na tle otaczających ją kolorów.

W kolejnej scenie Chana pojawia się półnaga, a między jej gołymi piersiami widzimy zakrwawioną ranę po wyrwanym sercu. Dziewczyna lunatykuje. Stojąc na brzegu sceny, trzyma na rękach własny szkielet, by następnie go zrzucić – umiera, spadłszy z dachu. Będzie nawiedzać Szelę, dopóki ten nie pochowa jej serca w ziemi. Co ważne, całością przedstawienia rządzi zasada, że sceny przemocy czy brutalności fizycznej nie są odgrywane, ale ukazane przy pomocy manekinów czy opowiedziane słowami – jak finałowy obraz rabacji, gdzie chłopi w ciężkich zimowych płaszczach, z widłami w rękach, stoją złowrogo wśród lutowego, sypiącego śniegu. To znany i oswojony już we współczesnym polskim teatrze gest nieodtwarzania przemocy na scenie. Bardzo dobrze wpisuje się w konwencję baśni, mogącej być przecież tylko zmyśleniem, nie historią prawdziwej rzezi. Ten zabieg dystansuje publiczność – nie ma potrzeby w łatwy sposób grać na emocjach widzów. To, co ważne, i tak wybrzmi.

Malwa i Sława są inne niż Chana. Mają wiedzę, moce, są potężne i wyraźnie górują nad Szelą. Skoro Jakób ich nie rozumie, może je podziwiać. „Czary – babskie zajęcie” – mówi jedna z postaci. A przecież czarować znaczy tu tyle, co kłamać. Własne serce chłopak oddaje Malwie, w scenicznej interpretacji mającej mniej wspólnego z książkową eteryczną nimfą, wokół której rozkwitają ogrody, a więcej z czarownicą odgrywaną przez Tildę Swinton w Opowieściach z Narnii – na co niebagatelny wpływ ma uroda wcielającej się w tę postać aktorki Anny Antoniewicz, ale i władczy temperament, jaki objawia. Czar rozsiewany przez Malwę spektakl pokazuje subtelnie, jak w scenie, kiedy rozkłada się w lejącej tiulowej sukni na wężowej skale. Za nią ekran duplikuje ten obraz – jak tafla jeziora, na której odbijają się chmury.

To ciekawy zabieg, aby zreinterpretować powieść w feministycznym kluczu i opowiedzieć historię Jakóba Szeli, koncentrując ją wokół spotkań z kobietami kształtującymi drogę bohatera. Tym tropem można byłoby iść dalej, mocniej postawić pytania o intencje i pragnienia kobiet. Pozostają one jednak w sferze tajemnicy i niejasności – jako widziane bądź co bądź męskim okiem bohaterki baśni.