Lustro jako przewodnik

Tarkowski. Encyklopedia to kolejne w dorobku Seweryna Kuśmierczyka spotkanie z twórczością Andrieja Tarkowskiego. Od szeregu lat filmoznawca bacznie przygląda się zarówno filozoficznemu namysłowi rosyjskiego reżysera nad światem i sztuką, jak i samym jego dziełom. Jako znawca Tarkowskiego Kuśmierczyk wyznaczył dla siebie rolę potrójną. Jest bowiem odpowiedzialny za edycję pisanych tekstów źródłowych, ich tłumaczenie oraz analizę filmów. W bibliografii badacza możemy znaleźć opracowane i przetłumaczone teksty składające się na tom Kompleks Tołstoja[1], który – wraz z przygotowanymi kilka lat później książkami Czas utracony[2] i Dzienniki[3] – otwiera przed czytelnikiem obraz kluczowych dla Tarkowskiego wartości i pojęć. Pod koniec lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku Kuśmierczyk sięgnął po zgoła inny materiał i wydał scenariusze twórcy Zwierciadła[4]. Dziełom Tarkowskiego przygląda się również jako badacz, czyniąc je przedmiotem filmoznawczej refleksji. Są to zarówno samodzielne artykuły drukowane w czasopismach lub tomach zbiorowych, jak i monograficzna Księga filmów Andrieja Tarkowskiego[5].

Encyklopedia to kolejna podjęta przez Kuśmierczyka próba wyjścia naprzeciw intrygującej go twórczości. Nosi ona znamiona swoistego podsumowania dotychczasowych badań. Podsumowania będącego przeglądem i obrachunkiem najistotniejszych twierdzeń i zagadnień składających się – w mniemaniu filmoznawcy – na fenomen Tarkowskiego. Dla Kuśmierczyka jest to przede wszystkim filozof i poeta filmu, pragnący tworzyć kino będące narzędziem duchowej przemiany widza, które – kierując uwagę ku dobru – zdoła przygotować go do śmierci. Badacz widzi Tarkowskiego jako twórcę, w życiu którego materia sztuki i materia codzienności są nierozerwalnie związane. Być może dlatego w swojej pracy badawczej jest niebywale drobiazgowy. Przygotowując książkę, korzysta ze wszystkich dostępnych źródeł. Sięga po zapiski reżysera, jego wypowiedzi, wspomnienia pracujących z nim ludzi, wszelkie dokumenty i fotografie odnalezione w archiwach, wraca do niezrealizowanych projektów. Dotykanie drobiazgów jest drogą dotarcia do sedna tej twórczości i człowieczeństwa.

Koncepcja książki wydaje się prosta. Oto przygotowane zostały hasła, które w przeważającej mierze dotyczą filmów fabularnych, pojawiają się również terminy wyjaśniające rozumienie przez Tarkowskiego istoty sztuki oraz jego wypowiedzi na temat innych twórców. Kilkadziesiąt haseł opisuje biografię artysty. Zebranie wiadomości z określonej dziedziny i ułożenie ich alfabetycznie to chyba jedyne podobieństwo do tytułowej encyklopedii i do kojarzonej z nią banalności zastosowania. Hasła rzadko składają się bowiem z jednego wyrazu, z reguły to złożone formuły. Nie można więc – jak użytkując konwencjonalną encyklopedię – pomyśleć słowa i sprawdzić jego znaczenia. Miast dawać proste rozwiązania, logika alfabetu staje się dla czytelnika wyzwaniem. Trudno więc traktować tę książkę jako li tylko narzędzie, szybki, podręczny zestaw wiedzy.

Z kolei chcąc czytać ją od pierwszej do ostatniej strony, jak każdą inną publikację, czujemy zaskoczenie. Oto bowiem zaczynamy od hasła „Andriej Rublow i filmy Kurosawy”, a dalej: „Andriej Rublow i Leonardo da Vinci”, „Ankieta”, „Antarktyda – niezrealizowany scenariusz”. Porządek alfabetyczny nie jest zgodny z chronologią. Czytelnik może się jednak na tę konfigurację zgodzić. Może podjąć wysiłek cierpliwego zbierania haseł, by krok po kroku dopełniać obraz artysty i jego uniwersum. Jako odbiorcy mierzymy się jednak wtedy z pewną zagadką, bo alinearność oznacza nieprzewidywalność. Obraz Tarkowskiego i jego dzieła odsłania się fragmentarycznie, ujawniając różne, czasem zaskakujące zakamarki, nigdy nie wybiega nam jednak naprzeciw – hasło kończy się i kolejna definicja przenosi nas w zupełnie inną przestrzeń. Z drugiej strony taki układ zachęca do powrotu do haseł przeczytanych, choćby wtedy, gdy w innym kontekście pojawia się omówiony już wcześniej problem. Wracamy, by przypominać sobie szczegóły i obejrzeć je w nowym odbiciu.

Konstruując w ten sposób książkę, Kuśmierczyk – jak mniemam – zachęca czytelnika do przejścia drogą, którą on sam szedł, poszukując Tarkowskiego. Oto w jednym z haseł czytamy:

W wielu wypowiedziach na temat Zwierciadła można znaleźć opinie o bardzo złożonej, skomplikowanej formie tego filmu. […] Układ poszczególnych scen i ujęć bywa odbierany jako przypadkowy, pozbawiony porządkującej logiki. Czy gotowe, zmontowane w ostatecznej wersji Zwierciadło stało się […] swoistym labiryntem przedstawiającym, filmem-labiryntem? Wydaje się, że można przyjąć takie założenie. Obrazy z życia Aleksieja i jego matki nie odbijają się w jednolitej zwierciadlanej tafli. Widz musi odkryć sens prezentowanych wydarzeń, przypatrując się rozsypanym przed nim lustrzanym fragmentom. Nie jest to zadanie łatwe. Okruchy zwierciadła mnożą odbicia, zdają się odbijać zbyt wiele…[6]

W cytowanym fragmencie istotne są co najmniej dwie rzeczy. Pierwsza z nich związana jest z tym, że Zwierciadło to jeden z najbardziej autobiograficznych filmów Tarkowskiego. Przygotowując go, a tym samym przygotowując historię o samym sobie, reżyser zdecydował się na układ sprawiający wrażenie pozbawionego porządku. Odczucie to przełamał rozstrzygnięciami formalnymi stosowanymi z żelazną konsekwencją. Dla Kuśmierczyka stają się one (szczególnie te odnoszące się do zróżnicowania kolorystycznego taśmy i obsady aktorskiej) nicią Ariadny, która w labiryncie odbić pozwala się widzowi odnaleźć[7]. Podobne wrażenie swoistej przypadkowości pozostaje z czytelnikiem w czasie obcowania z Encyklopedią. Tekst jest niepokorny, ale być może ten brak możliwości domknięcia – wbrew naturze definicji i hasła – najbardziej zbliża wymyśloną przez badacza opowieść do samego Tarkowskiego i do obrazu stworzonego w Zwierciadle. W książce nicią Ariadny jest skonstruowanie warstwy narzędziowej. Autor dołącza bowiem do haseł między innymi: kalendarium życia i twórczości Tarkowskiego, filmografię i prace teatralne, indeks filmów i scenariuszy, tematyczny indeks haseł. To pozwala czytelnikowi samodzielnie kreować swoją podróż przez odbijające się fragmenty.

Drugą z istotnych moim zdaniem rzeczy jest fakt, że zacytowany powyżej fragment hasła „Zwierciadło jako labirynt” pierwotnie został opublikowany jako wstęp do artykułu Kod „Zwierciadła”[8] i bardzo wyraźnie rezonuje z tekstem Labirynt „Zwierciadła” z roku 1999[9]. Wynika z tego, że różne teksty Kuśmierczyka także cytują się i przeglądają w sobie wzajemnie. Filmoznawca cały czas przetasowuje odnalezione fragmenty, szuka nowych ujęć, nowych lustrzanych odbić. Dlaczego?

Lustro – czytamy w innym fragmencie Encyklopedii – w swoim znaczeniu symbolicznym odbija duszę człowieka, ukazuje jego troski, radości i wspomnienia, zdolne jest wywołać obraz ludzi żyjących w przeszłości. Potrafi też zatrzymać pojawiające się na jego tafli obrazy i ukazać je w szczególnych warunkach na nowo. Lustro jest narzędziem samooglądu, refleksji nad sobą i samopoznania. Może też być atrybutem prawdy, z której czas zdjął swoją zasłonę[10].

Traktując refleksję nad Tarkowskim jako lustro, czy jako odbicie w części pokawałkowanego lustra, autor zmniejsza prawdopodobieństwo, że jakiś istotny fragment tożsamości reżysera wymknie się jego uwadze. Tę przetrenowaną na sobie podróż Kuśmierczyk proponuje teraz nam, bo Tarkowski. Encyklopedia jest tekstem tworzonym wspólnie z czytelnikiem. Otrzymujemy pewną matrycę, której mechanizm działa na zasadzie lustrzanego odbicia. Podróż przez „filmy fabularne” możemy odbyć ponownie, odbijając ją w podróży przez „drogę życiową” twórcy albo takiej, w której „inni mówią o Tarkowskim”. Powtórne czytanie pozwala odnaleźć nowe, niewidziane do tej pory konteksty i rozstrzygnięcia.

[1] A. Tarkowski, Kompleks Tołstoja. Myśli o życiu, sztuce i filmie, wyb., oprac., przedmowa S. Kuśmierczyk, tłum. S. Kuśmierczyk i in., Warszawa 1989.

[2] A. Tarkowski, Czas utracony, tłum., oprac. S. Kuśmierczyk, Warszawa 1991.

[3] A. Tarkowski, Dzienniki, tłum., oprac. S. Kuśmierczyk, Warszawa 1998.

[4] A. Tarkowski, Scenariusze, t. 1–2, oprac. S. Kuśmierczyk, tłum. S. Kuśmierczyk i in., Warszawa 1998.

[5] S. Kuśmierczyk, Księga filmów Andrieja Tarkowskiego, Warszawa 2012.

[6] Hasło „Zwierciadło jako labirynt”, [w:] S. Kuśmierczyk, Tarkowski. Encyklopedia, Warszawa 2023, s. 449–450.

[7] Por. tamże.

[8] S. Kuśmierczyk, Kod „Zwierciadła”, „Kwartalnik Filmowy” nr 71-72/2010.

[9] S. Kuśmierczyk, Labirynt „Zwierciadła”, [w:] tegoż, Zagubieni w drodze. Film fabularny jako obraz doświadczenia wewnętrznego, Warszawa 1999.

[10] Hasło „Spojrzenia w kamerę w Zwierciadle”, [w:] S. Kuśmierczyk, Tarkowski. Encyklopedia, dz. cyt., s. 321.