Waniek i czterech doktorów. Sztuki Havla w Polsce (1968–2008)

1.

Pierwszym dramatem Václava Havla, który mogła obejrzeć polska publiczność, był – zaprezentowany w Teatrze Telewizji 3 maja 1968 roku, a więc w szczytowym momencie Praskiej Wiosny – Motyl na antenie, paradoksalnie obrazujący bierność czeskiej inteligencji. W spektaklu wyreżyserowanym przez Wandę Laskowską Jan Kobuszewski zagrał pisarza Honzę, Danuta Szaflarska jego Teściową, Aleksander Dzwonkowski zaś Hydraulika. Telewizyjną sztukę Havla przetłumaczyła Irena Bołtuć, która dwa lata wcześniej w „Dialogu” ogłosiła przekład jego Powiadomienia, pokazującego konsekwencje wprowadzenia w urzędzie dwóch sztucznych języków, którego ofiarą staje się Józef Gross. I była to jedyna oficjalna publikacja dramatu Havla w PRL-u. Chociaż również jego pierwsza samodzielna sztuka z roku 1963, czyli Festyn, została przełożona przez Jana Pugeta. Jej protagonista, Hugo Ploudek, identyfikuje się z organizacją biurokratyczną, złożoną z Zagajaczy i Komisji Likwidacyjnej, aż do zatracenia osobowości.
Już po wkroczeniu wojsk sowieckich i innych armii Układu Warszawskiego, w tym polskiej, do Czechosłowacji – 21 grudnia 1968 roku, w osiem miesięcy po praskiej prapremierze, na kameralnej scenie Starego Teatru w Krakowie wystawienia doczekał się Puzuk, czyli uporczywa niemożność koncentracji, przetłumaczony przez Józefa Waczkowa. Jak większość sztuk Havla, także i ten dramat opowiadał o kryzysie „tożsamości człowieka” w nowoczesnym społeczeństwie (Czeska rozmowa Lederera z Havlem, [w:] V. Havel, Eseje polityczne, tłum. P. Heartman [P. Godlewski], Warszawa 1984, s. 33). Puzuk – w groteskowej scenografii Wojciecha Krakowskiego i reżyserii Bogdana Hussakowskiego – pokazywał podwójne życie naukowca doktora Edwarda Humla, mającego żonę i kochankę, a pracującego w zespole konstruującym maszynę do klasyfikowania ludzkich cech. Dramat otrzymał znakomitą obsadę, bo znaleźli się w niej Marek Walczewski (Huml), Ewa Lassek (Dr Judyta Balcarkowa), Jerzy Zelnik (Karol Kriebl) czy Anna Seniuk (Blanka).
Wczesne sztuki Havla przynależały do kręgu teatru absurdu i wyraźny był w nich wpływ – oprócz powieści Franza Kafki – dramatów Samuela Becketta, a przede wszystkim Eugène’a Ionesco. Ale jak podkreślał w 1979 roku Milan Kundera: „jeśli absurd Ionesco czerpie inspirację z najprzepastniejszych głębin irracjonalizmu, to Havla fascynuje absurdalność tego, co racjonalne”, zwłaszcza projektów przebudowy społeczeństwa. Podjęta zaś przez niego, w ślad za zachodnimi dramatopisarzami, krytyka języka „stała się demistyfikacją konkretnych stosunków społecznych” w państwie komunistycznym (M. Kundera, Trzeba zniszczyć Kandyda, [w:] V. Havel, Eseje..., dz. cyt., s. 84). Parabole Havla miały zawsze aspekt polityczny, bo odsłaniały destrukcyjny wpływ na życie indywidualne i zbiorowe sowieckiego totalitaryzmu. Dlatego utwory Havla wkrótce po zdławieniu Praskiej Wiosny znalazły się na cenzorskim indeksie w Czechosłowacji, a tym samym w PRL-u.

2.

Dopiero po dwunastoletniej przerwie trzy jednoaktówki prezentujące sytuację antykomunistycznych dysydentów w Czechosłowacji, Audiencja, Wernisaż i Protest – w przekładzie Andrzeja Sławomira Jagodzińskiego, odtąd stałego tłumacza Havla – zostały wystawione na małej scenie Teatru Powszechnego w Warszawie 21 listopada 1981 roku, w reżyserii filmowca Feliksa Falka. Havel wtedy od dwóch lat odbywał karę ponadczteroletniego więzienia za działalność w ramach Karty 77. Dysydenta Wańka, mającego rysy autora, i tożsamego z nim Ferdynanda z Wernisażu zagrał Mariusz Benoit. W Browarnika z Audiencji wcielił się Kazimierz Kaczor (za tę rolę otrzymał w 1989 roku Nagrodę im. Aleksandra Zelwerowicza), w oportunistycznego pisarza Stańka z Protestu zaś Władysław Kowalski. W antraktach rozbrzmiewały piosenki Karela Gotta. Przedstawienie – pomimo rozluźnienia cenzury dzięki sierpniowej rewolucji – właściwie półlegalne, zostało zagrane zaledwie jedenaście razy i zdjęte z afisza zaraz po wprowadzeniu stanu wojennego.
W kręgach opozycyjnych Havel – spotykający się z działaczami KOR-u w Karkonoszach i ogłaszający swe rozważania, w tym słynną Siłę bezsilnych, w samizdatowych czasopismach w Polsce – zdobywał coraz większy autorytet. Podziemne wydawnictwa publikowały zarówno jego eseje polityczne, jak i sztuki: „Spiskowcy” i inne utwory dramatyczne z posłowiem autora (1984) oraz Largo desolato. Kuszenie (1987). Dlatego wznowienie Audiencji i Protestu na dużej scenie Powszechnego nastąpiło 25 lutego 1989, zaraz po rozpoczęciu obrad Okrągłego Stołu i w obecności ostatniego I sekretarza PZPR – Mieczysława Rakowskiego. Powrót Wańka – postaci nie mającej odpowiednika w polskiej dramaturgii – był na gruncie teatru symbolicznym przejawem dopuszczenia do głosu w publicznych debatach antykomunistycznej opozycji, choć początkowo w ograniczonym zakresie. Gdy po spektaklu Adam Michnik usiłował odczytać protest przeciwko skazaniu cztery dni wcześniej Havla na dziewięć miesięcy więzienia, zagłuszono go piosenką Gotta. Natomiast 15 listopada tego roku do repertuaru Powszechnego włączone zostało grane od trzech lat w Teatrze Domowym Largo desolato – połączone z Degrengoladą Pavla Kohouta, ukazującą przesłuchanie Wańka przez służbę bezpieczeństwa – w reżyserii Macieja Szarego i z nim w roli Olbrama. Doktora Leopolda Kopřivę, filozofa i dysydenta pogrążonego w depresji, grali na zmianę Andrzej Piszczatowski i Cezary Morawski.
W owym przełomowym sezonie 1989/90 sztuki Havla wkroczyły na szeroką skalę na polskie sceny, bo powstało aż dziewięć przedstawień w teatrach zawodowych. Już w październiku zagrano Wernisaż w Koszalinie, w listopadzie trzy jednoaktówki zaprezentowano w Teatrze Polskim w Szczecinie, w grudniu wystawiono Audiencję, Protest oraz Degrengoladę w Olsztynie. W styczniu 1990 roku, czyli już po wyborze Havla na prezydenta Czechosłowacji, Audiencja i Protest pojawiły się na afiszu teatru gorzowskiego i Starego w Krakowie (z Tadeuszem Malakiem jako Wańkiem). W lutym tego roku Krzysztof Jędrysek w krakowskim Teatrze im. Juliusza Słowackiego przygotował polską prapremierę Kuszenia, w której sam zagrał Zastępcę Dyrektora. W owej trawestacji Fausta, rozgrywającej się w instytucie naukowym, mającym eliminować irracjonalne zachowania ludzi, protagonistę, doktora Jindrzicha Foustkę, zagrał Sławomir Sośnierz, diabolicznego prowokatora Fistulę Jerzy Nowak, a Dyrektora Andrzej Kozak. Jeszcze w tym samym miesiącu Kuszenie zainscenizował Jacek Zembrzuski w Nowym w Łodzi, a w kwietniu Zygmunt Wojdan w Radomiu. W maju w Teatrze Witkacego w Zakopanem Andrzej Dziuk sięgnął po Puzuka, którego przekład kilka miesięcy wcześniej opublikowała „Literatura na Świecie”. Echem owego sezonu była Audiencja zrealizowana w październiku 1990 roku w Częstochowie.
Audiencję i Protest z warszawskiego Powszechnego zaprezentowano w Teatrze Telewizji 4 lutego 1991 roku (spektakl ten przypomniano nazajutrz po śmierci Havla w grudniu 2011). Dopełnieniem przedstawienia Falka był zrealizowany w krakowskim ośrodku TVP Wernisaż w reżyserii Ireny Wollen, wyemitowany 13 czerwca 1991. Fryderyka zagrał w nim Krzysztof Globisz, Michała zaś Jędrysek. Znamienne jest jednak, że z wyjątkiem Falka i Dziuka, oraz Jerzego Golińskiego, który już w listopadzie 1988 roku przygotował Largo desolato w krakowskiej PWST, sztuki Havla wystawiali początkujący reżyserzy albo aktorzy, jakby nie było w nich możliwości do różnorakich interpretacji i inscenizacji. Ponadto część środowiska traktowała pogardliwie owe dramaty, dopatrując się w nich realizmu socjalistycznego na opak. Dość, że w 1990 roku Maciej Prus oświadczył, iż nie zamierza wystawiać „neosocrealizmu” Havla lub Kohouta. Pod koniec owego roku Tadeusz Nyczek w „Dialogu” ogłosił obszerną analizę dramatów Havla zawierającą konkluzję, iż wszystkie one – być może z wyjątkiem Wernisażu – wraz z upadkiem systemu komunistycznego w Europie Środkowej okazały się „schematyczne” i „banalne”, a tym samym straciły rację bytu w teatrze (T. Nyczek, Havel: u szczytu schodów, „Dialog” nr 11/1990, s. 87–99).
Wprawdzie w październiku 1991 Agnieszka Holland nakręciła film telewizyjny na kanwie Largo desolato, lecz we Francji. Wreszcie w 1991 roku ukazał się legalnie wybór dramatów Havla z jego wstępem i w opracowaniu Jagodzińskiego zatytułowany Teatr; zawierał on Audiencję, Wernisaż, Protest, Largo desolato, Kuszenie i Rewaloryzację (zrealizowaną w 1990 roku w Polskim Radio jako słuchowisko).

3.

Potem grano sztuki Havla sporadycznie, mimo że jego wystąpienia polityczne regularnie publikowała „Gazeta Wyborcza”. W 1994 roku Audiencja pojawiła się w repertuarze teatru legnickiego. W sierpniu 1996 Górski hotel Havla, w reżyserii Urszuli Urbaniak, ze znakomitą obsadą, został zaprezentowany w Teatrze Telewizji. W przedstawieniu zagrali Marek Bargiełowski (Josef Kubik), Jerzy Kamas (Siergiej Orłow), Marian Opania (Josef Dlask), Jadwiga Jankowska-Cieślak (Rachel) czy Dominika Ostałowska (Liza). W październiku 1998 roku, w dziewięć lat po aksamitnej rewolucji, czeski reżyser i dysydent związany z Kartą 77, Andrej Krob, wystawił w Jeleniej Górze Audiencję i Protest. Jednoaktówki te zostały zresztą zagrane dla Havla w Pradze, 3 grudnia 1998 roku. Opracowaną przez Havla parafrazę Opery żebraczej Johna Gaya, w Dramatycznym w Warszawie, zainscenizował Piotr Cieślak (z muzyką Jana Kantego Pawluśkiewicza), dając premierę 1 lipca 1999 roku. W spektaklu Macheatha zagrał Marcin Dorociński, Peachuma – Sławomir Orzechowski, małżeństwo Lockitów – Danuta Stenka i Marcin Troński, a kieszonkowca Filcha – Maciej Szary. W maju 2000 roku także Krob zrealizował Operę żebraczą w jeleniogórskim teatrze.
Napisane już po wycofaniu się Havla z życia politycznego w roku 2003 Odejścia miały pierwszą realizację na Scenie Polskiej w czeskim Cieszynie 11 października 2008 roku. Wystawione zaś zostały miesiąc później, bo 14 listopada, w warszawskim Ateneum w reżyserii Izabelli Cywińskiej. Na premierę przyjechał Havel, a na widowni znaleźli się Adam Michnik, Tadeusz Mazowiecki i Lech Wałęsa. Doktora Viléma Riegera, tracącego stanowisko kanclerza państwa, zagrał Piotr Fronczewski. Jednak w sztuce, odsłaniającej kulisy życia publicznego i prywatnego polityków, wprawiało w konsternację połączenie patosu (odwołania do Króla Leara recytowanego przez Riegera) z niemal farsowym komizmem. Skądinąd w Odejściach w Babcię, matkę Riegera, wcieliła się Danuta Szaflarska, która czterdzieści lat wcześniej zagrała w Motylu na antenie. W 2008 roku ukazała się również antologia sztuki czeskich dysydentów: Havla, Pavla Landovskiego, Kohouta i Jiříego Dienstbiera, zatytułowana W roli głównej Ferdynand Waniek. Ale od tamtego czasu żaden polski teatr nie wystawił dramatu Havla i nawet jego śmierć nie zmieniła tego stanu rzeczy.