Teatr jest potężniejszy niż religia

Stosy piętrzących się na scenie kartek, wieże z papieru. Można odnieść wrażenie, że wszystkie gazety i konstytucje świata razem wzięte tworzą scenografię spektaklu The Truth about the Kennedys Luka Percevala. Papier jest cierpliwy, pokornie przyjmuje kolejne wydarzenia na scenie i wyświetlane na nim projekcje. Stanowi tło poszukiwań prawdy przez kolejne postacie, które mnożą pytania pozostające bez odpowiedzi. W powstałym w 2009 roku spektaklu „niewiedza, która chce wiedzieć”, poszukiwanie nieosiągalnych odpowiedzi wpisane jest w historię rodziny Kennedych i amerykańskiego mitu, jednak ten rodzaj dążenia, a także akceptacji, zgody na istnienie trwające w poszukiwaniu, jest jednym z najważniejszych tematów teatru Luka Percevala. To również jego życiowa dewiza – jak powiedział w jednym z wywiadów: „Tak naprawdę, jako twórca, nigdy nie powinienem czuć się spełniony. To poczucie nienasycenia sprawia, że jestem reżyserem od trzydziestu lat”.
Urodzony w 1957 roku w Lommel belgijski reżyser jest dziś jedną z niezaprzeczalnych gwiazd europejskiego teatru. Wśród swoich mistrzów wymienia m.in. Tadeusza Kantora, Petera Brooka i Jerzego Grotowskiego. Przyznaje również, że duży wpływ miało na niego kino. Widać to w jego spektaklach, wysmakowanych i precyzyjnych pod względem obrazu. W Polsce można było zobaczyć sześć przedstawień Percevala, począwszy od Wujaszka Wanii (Dialog, Wrocław 2005) i Andromachy (Baz@rt, Kraków 2005), przez Śmierć komiwojażera (Kontakt, Toruń 2007), Penthesileę (Teatr Dramatyczny, Warszawa 2008) i The Truth about the Kennedys (Malta, Poznań 2010), na zaprezentowanym w tym roku w Gdańsku podczas Festiwalu Szekspirowskiego Hamlecie kończąc. W Polsce, podobnie jak w innych częściach Europy, teatr Luka Percevala porusza, stawia pytania o miejsce człowieka w świecie i o jego zgodę na świat. Imponuje grą aktorską, zachwyca prostotą formy i scenografii. Można by powiedzieć, że im bardziej zredukowana zostaje sceniczna rzeczywistość, tym więcej wydarza się między widownią a sceną.
Luk Perceval w swojej pracy teatralnej podkreśla wartość współpracy z aktorami i wyżej stawia kolektywne wypracowywanie rozwiązań podczas prób niż prezentację przez aktorów wydumanych wizji reżysera. Prawdopodobnie wynika to z faktu, że zanim został jednym z najważniejszych współczesnych reżyserów teatralnych, sam był aktorem. Ukończył Koninklijk Conservatorium w Antwerpii i przez pięć lat pracował w teatrze. Jako reżyser pierwsze kroki stawiał w założonej wspólnie z Guy Joostenem w 1984 roku grupie Blauwe Maandag Compagnie. Kolejne powstające na przestrzeni lat spektakle zyskiwały uznanie, a w 1998 roku z połączenia BMC (Gandawa) i Koninklijke Nederlandse Schouwburg (Antwerpia) powstał nowy teatr HET TONEELHUIS, którego dyrektorem artystycznym został Perceval. W tym czasie był on już jednym z najważniejszych przedstawicieli fali flamandzkiej. Dwa lata później jego międzynarodową karierę na wielką skalę rozpoczęła pierwsza niemiecka produkcja.
Spektakle Percevala najczęściej są interpretacją klasycznych tekstów dramatycznych. W swoim dorobku reżyser ma inscenizacje dramatów antycznych, francuskiej klasyki, dzieł Czechowa i przede wszystkim dramatów Szekspira. To właśnie kolejne dzieła Szekspira są milowymi krokami na drodze jego kariery. Wystawienie Otella w Amsterdamie przyniosło mu uznanie we Flandrii, a spektakl SCHLACHTEN!, pierwsza produkcja poza granicami kraju (Schauspiel Hamburg), oparty był na tekstach kronik królewskich Szekspira. Warto dodać, że pierwowzorem tego spektaklu był, nagrodzony nagrodą Thalia, TEN OORLOG, powstały w Arts Centre Vooruit Ghent. W 2000 roku SCHLACHTEN! zostaje wybrany na festiwal Theatertreffen w Berlinie, gdzie zdobywa nagrody. Międzynarodowe uznanie owocuje zaproszeniami do kolejnych teatrów (na przykład Wiśniowy sad – Schauspielhaus Hannover 2001, Traum im Herbst – Münchner Kammerspiele 2001, Das kalte Kind – Schaubühne Berlin 2002, Othello – Münchner Kammerspiele 2003 czy Tristan i Izolda – Staatsoper Stuttgart 2004). Przedstawienia Percevala zapraszane są również na międzynarodowe festiwale teatralne (Traum im Herbst – Theatertreffen Berlin 2002, Andromak – Festival d’Avignon 2004, Andromache – Edinburgh International Festival 2004). Co ciekawe, reżyser w swojej pracy kilkakrotnie powraca do tych samych, najczęściej klasycznych tekstów (na przykład Wujaszek Wania, Otello), potwierdzając tym samym ich niewyczerpane bogactwo.
Perceval wielokrotnie powtarzał, że wystawianie Szekspira jest jego życiowym zadaniem. Według reżysera niejednoznaczność i gęstość tekstów angielskiego dramatopisarza pozwalają przyglądać się im wciąż na nowo, odkrywać kolejne sensy, nieustająco pytać o tajemnicę człowieka. Jednak klasyczne teksty w inscenizacjach Percevala otrzymują nowe życie, zostają przepisane i dzięki temu zyskują możliwość bycia blisko dzisiejszej rzeczywistości (współpraca z Feridunem Zaimoglu). Zadanie uwspółcześnienia tych tekstów ułatwił twórcom brak silnej tradycji teatralnej we Flandrii, który pozwolił im odnaleźć i wywalczyć własny język, odrębny od form, którymi posługiwano się za granicą. Swoje nastawienie do klasycznych tekstów w jednym z wywiadów Perceval przedstawiał następująco: „Mieliśmy tę swobodę, żeby stwierdzić: OK, to jest Szekspir, ale teraz żyjemy w 1980 roku i nie powiedzielibyśmy tego w ten sposób. Używaliśmy własnych słów, własnej energii, a to dało nam wolność i umożliwiło stworzenie nowego teatru”.
Decyzje dotyczące tekstów Perceval motywuje kondycją współczesnego człowieka. Według reżysera dzisiejszy widz nie potrzebuje tylu powtórzeń i wyjaśnień, więc skrócenie tekstu wydaje się zupełnie naturalne. W przypadku tłumaczenia najważniejsza nie jest dosłowność i drobiazgowość, lecz zachowanie melodii danego języka, jego muzycznego aspektu. Najważniejsza dla teatru okazuje się bowiem sugestywność danego tłumaczenia. Warto więc zachować niedopowiedzenia, miejsca napięć, nie tłumaczyć i nie wyjaśniać wszystkiego do końca.
Według Percevala klasyczne teksty kryją w sobie pytania, które są uniwersalne i niewyczerpane. Właśnie to decyduje o ich szczególnej wartości. Zgodnie ze stwierdzeniem: „Sztuka może nam się podobać lub nie, ale wyjątkowe jest w teatrze odkrycie, że sami mamy te same myśli, wątpliwości, panicznie boimy się tego samego. Prawdą w teatrze jest dla mnie takie otwarcie, taki kontakt”, Perceval układa swoje spektakle wokół odwiecznych dylematów, wątpliwości i obaw człowieka. Doskonale operuje emocjami, porusza tematy trudne, ale obecne w życiu każdego człowieka, mówi o strachu, cierpieniu i poszukiwaniu sensu. Perceval wierzy w duchową drogę, którą otworzyć może właśnie teatr. Na jego stronie internetowej można znaleźć (w wersji angielskiej i niemieckiej) tekst About Theatre and Spirituality, w którym porównuje teatr do pisania na piasku. Reżyser dzieli się własnym doświadczeniem i pisze o poszukiwaniu nakierowanym na samo poszukiwanie, o niewiedzy, która wyzwala, i o wolności, którą daje możliwość braku odpowiedzi. W jednym z wywiadów swoje poglądy wyraził następująco: „Teatr jest dla mnie czymś potężniejszym niż religia. Teatr nie daje odpowiedzi: Bóg istnieje, istnieje niebo, wszystko da się rozwiązać, będziemy zbawieni. Teatr próbuje nauczyć nas przyjmować życie takim, jakim jest. I to coś naprawdę wyjątkowego w naszej kulturze”, a w wywiadzie dla Programu 2 Polskiego Radia, jakiego udzielił przy okazji wystawienia Hamleta w Gdańsku, wyznał: „Teatralne dzieło sztuki mnie porusza i wpływa na moje postrzeganie rzeczywistości, zmienia moją świadomość. Tego typu spektakl jest dla mnie rytuałem, a sam teatr – miejscem podobnym do kościoła. Przychodzimy tam, aby rozważać istotne dla nas kwestie. Za to właśnie kocham teatr i uważam, że warto w tym miejscu spędzać tyle czasu”. Wydaje się zatem, że nieprzypadkowo książka, którą napisał o nim i jego specyficznych metodach pracy niemiecki krytyk Thomas Irmer, nosi tytuł Theater und Ritual.
Wydaje się, że w życiu prywatnym Luk Perceval również wierzy w ludzi i praktykuje otwartość na drugiego człowieka. Swoim czasem, zarówno tym spędzonym w teatrze, jak i poza nim, dzieli się z innymi przy pomocy Internetu. Jego strona internetowa jest przede wszystkim świetnym źródłem wiedzy o twórczości i dorobku artystycznym belgijskiego reżysera, ale można znaleźć na niej również linki do internetowego dziennika (http://lukpercevaljournal.tumblr.com) i kanału Percevala na Vimeo (video diary). Dziennik zawiera przede wszystkim zdjęcia, ślady kolejnych inspiracji, ale też cytaty, wiersze, zapiski (na przykład list Oscara Wilde’a), instruktarzowe filmy dotyczące jogi, którą reżyser praktykuje od dawna, grafiki, fragmenty wideo i życiowe hasła potraktowane serio („Take me as I am or not at all”) lub z przymrużeniem oka („Stressed. Depressed. But well dressed”). Poetyka skrótu, którą operuje, automatycznie przywodzi na myśl redukcję, którą Perceval stosuje w swoich przedstawieniach. Lektura dziennika, podobnie jak jego spektakle, jest okazją do refleksji, chwilami zastanawia i porusza, innym razem wywołuje uśmiech. Podobnie jest z publikowanymi na Vimeo filmami. Oprócz materiałów cennych dla miłośników teatru można tam również obejrzeć filmy z morskich wypraw Luka Percevala, który jest dumnym posiadaczem łodzi o imieniu Ilonda. Jeden z filmów dokumentuje na przykład wyprawę do Oslo, która trwała od 8 do 27 kwietnia 2012, a jej celem było spotkanie z Jonem Fossem i aktorami Det Norske Teatret. Trasę i losy tej podróży można również śledzić na podróżniczym blogu.
Luk Perceval na swojej teatralnej drodze współpracował z najważniejszymi ośrodkami teatralnymi w Niemczech i był dyrektorem dwóch z nich: Schaubühne w Berlinie i Thalia Theater w Hamburgu (obecnie). Kontrakt z Thalią skończy się w 2014 roku. Pytany o plany na przyszłość, reżyser odpowiada z buddyjskim spokojem, że skupia się na teraźniejszości i przyjmie każde kolejne miejsce, które okaże się jego miejscem. Podkreśla, że lubi pracować ze stałą grupą aktorów i najlepiej realizuje się we współpracy zespołowej. Aktualnie Perceval pracuje nad dwoma spektaklami, z których każdy jest adaptacją: Jeder stirbt für sich allein (Każdy umiera sam dla/za siebie) na podstawie powieści Hansa Fallady i Bracia Karamazow. Pierwszy z nich będzie miał premierę 13 października w Thalia Theater w Hamburgu. W tym przedstawieniu również pojawia się motyw kartek i papieru: tym razem jest to opowieść o walce za pomocą ponad dwustu kart pocztowych i listów napisanych podczas wojny. Sentencja wypisana na karcie pocztowej brzmi: „Der Führer hat mir meinen Sohn ermordet!” („Führer zamordował mi mojego syna”).