W poszukiwaniu „lalkowości”
Celem rozprawy naukowej Haliny Waszkiel jest pokazanie rozwoju gatunku oraz opisanie zagadnienia „lalkowości” w dramaturgii. Czym jest „lalkowość”? Sama autorka definiuje ją jako „świadome działanie autora świadczące o poszukiwaniu specyfiki dramaturgii adresowanej do teatru lalek”. „Lalkowość” zatem to taka cecha utworu dramatycznego, która sprawia, że inscenizacja jest sensowna lub możliwa jedynie poprzez formę animowaną.
Potrzebę naukowego scharakteryzowania tego zagadnienia autorka uważa za niezbędną, zwłaszcza w kontekście ciągłych zmian estetycznych zachodzących w teatrze lalek. Sztuka ta od czasów dwudziestolecia międzywojennego przeszła drogę od kultury popularnej do kultury wysokiej, rezygnując niejednokrotnie z parawanu, a obok dowolnej, ożywionej formy wprowadzając widzialnego animatora. Zdaniem Waszkiel istotą tego teatru musi jednak pozostać spotkanie trzech równorzędnych partnerów: aktora, widza i lalki.
Co ważne, w swoich rozważaniach Waszkiel nie podejmuje analizy całego historycznego i współczesnego repertuaru, a skupia się na odnajdywaniu, opisywaniu oraz interpretacji interesującej ją „lalkowości”, poszukując jej w utworach dramatycznych pisanych intencjonalnie dla teatru lalek oraz w adaptacjach stworzonych z myślą o lalkowych środkach wyrazu. Świadomie pomija więc inscenizacje tekstów, w których lalka była wykorzystywana jedynie jako znak, bez uwzględnienia wyjątkowości jej istnienia na scenie.
Obserwując złożoność dzisiejszego teatru lalek, który sięga po wiele form i środków wyrazu, autorka proponuje używanie terminu „animant” jako zamiennika określenia „lalka teatralna”. Jej zdaniem termin ten oznacza dowolną animowaną formę, która na scenie staje się podmiotem i pozwala uciec od kojarzenia lalki tylko z dziecięcą zabawką, a teatru lalek z teatrem kierowanym do najmłodszego widza.
Badaczka stanęła przed poważnym problemem, jakim są liczne braki w literaturze przedmiotu, szczególnie w obszarze refleksji nad polskim teatrem lalek (Henryk Jurkowski w książce Dzieje literatury dramatycznej dla teatru lalek pomija polską dramaturgię). Istniejące publikacje nie dają rzetelnej i pogłębionej analizy, zwłaszcza tekstów współczesnych (jedyna dotycząca polskiej twórczości dramatycznej dla teatru lalek to W poszukiwaniu „złotego klucza” Jolanty Ewy Wiśniewskiej, obejmująca okres 1945–1970). Zatem i te luki ma książka Waszkiel uzupełnić, choć jak sama autorka podkreśla, wybór jest subiektywny i z całą pewnością niekompletny. Zebrany materiał mimo to imponuje.
Książka składa się z trzech części. Pierwsza, zatytułowana Sztuki pisane dla teatru lalek, skupia się na najważniejszych utworach dramatycznych tworzonych z myślą o ich lalkowej inscenizacji. Czytelnik zostaje wprowadzony w zagadnienia związane z historią i początkami dramaturgii lalkowej. Dzieje się to poprzez analizę tekstów szopkowych oraz wybranych utworów dramatopisarzy, których dorobek literacki wpływał na zmiany oraz rozwój estetyki tego gatunku – Marii Kownackiej, Jana Wilkowskiego, Jana Ośnicy, Joanny Kulmowej, Krystyny Miłobędzkiej. Zaletą tego zwartego rysu historycznego jest to, że badaczka ustrzegła się przed powielaniem ustaleń znanych z innych publikacji. Wzmacnia to autorski, nowatorski wymiar narracji.
Wywód poświęcony współczesnej dramaturgii teatru lalek rozpoczyna od Turlajgroszka Tadeusza Słobodzianka i Piotra Tomaszuka. Charakterystyka „lalkowości” tego dramatu służy także za punkt wyjścia do ukazania wszechstronnej fascynacji lalką, dostrzegalnej u obydwu artystów. Waszkiel przygląda się granym w Wierszalinie dramatom Tomaszuka (Ofiara Wilgefortis, Bóg Niżyński), jak i pisanym z myślą o teatrze lalek utworom Słobodzianka (Merlin, Kowal Malambo).
Osobno analizuje utwory autorów oczarowanych baśniami, umiejących wykorzystać wielkie możliwości, jakie niosą baśniowe motywy. Jako najwybitniejszych twórców tego nurtu Halina Waszkiel wskazuje Macieja Wojtyszkę i Lilianę Bardijewską. W twórczości Wojtyszki zwraca uwagę na umiejętność odejścia od czysto literackiego teatru dla dzieci i skupienie się na formie animowanej jako istocie teatru lalek. W dramatach Bardijewskiej podkreśla autorskie zabawy z bajką, a także „humorystyczny dystans”.
W książce omówiono osobno twórczość tych dramatopisarzy, których utwory dla najmłodszych, także płynące z inspiracji baśniami, nie były pisane z myślą o teatrze lalek, jednak zawierają duży lalkowy potencjał. Kryje się on najczęściej w postaciach zwierzęcych i fantastycznych, a także w nieograniczonych prawami fizyki czy wyobraźni wydarzeniach. Wśród wymienionych utworów pojawiają się, niegdyś często wystawiane, teksty Anny Świrszczyńskiej i Natalii Gołębskiej, a współcześnie dramaty Izabeli Degórskiej oraz, niedoceniane przez teatr, utwory Krystyny Chołoniewskiej, Anny Onichimowskiej i Moniki Milewskiej.
Autorka poświęca najwięcej uwagi, co należy podkreślić, młodemu pokoleniu dramatopisarzy lalkowych. Nie tylko ukazuje drzemiący w ich twórczości potencjał, ale także zwraca uwagę na różnorodność stylów, perfekcyjne opracowanie warsztatu oraz umiejętność mówienia o współczesnych problemach w sposób zrozumiały dla najmłodszych widzów. To wynik świadomego dopasowania problematyki i języka przekazu do percepcji poszczególnych grup wiekowych oraz wykorzystania w dialogu z dzieckiem znaków, symboli i wydarzeń wszechobecnych w dzisiejszym świecie. W ścisłej czołówce plasują się: Marta Guśniowska – jej humor autorka porównuje do Kabaretu Starszych Panów oraz Teatrzyku Zielona Gęś; Robert Jarosz – Waszkiel podkreśla lalkowy wymiar niemal wszystkich opublikowanych tekstów; Michał Walczak – autorka wskazuje świadomą intencyjność jego dramatów, a przez to możliwość ich ciekawej interpretacji w teatrze lalek; i Malina Prześluga – badaczka docenia jej doskonały humor językowy i zabawę słowem oraz fakt, że wielu bohaterów Prześlugi zaistnieć może tylko w teatrze lalkowym.
Ciekawym wątkiem jest też poszukiwanie „lalkowości” w pisarstwie niekojarzonym z teatrem lalek. Uwagę zwracają zwłaszcza dramaty Magdy Fertacz, Małgorzaty Sikorskiej-Miszczuk oraz Zyty Rudzkiej, w których bohaterami stają się przedmioty, postacie magiczne lub mające swoje sceniczne uzasadnienie tylko w formie plastycznej. W sztukach tych pojawiają się też takie sekwencje wydarzeń, dla których lalkowa inscenizacja wydaje się jedynym sensownym rozwiązaniem.
Druga część książki, zatytułowana Adaptacje dla teatru lalek, zdecydowanie różni się od pierwszej. Autorka bada „lalkowość” już tylko w tekstach adaptowanych na potrzeby określonej inscenizacji. W teatrze dla dzieci najczęściej sięga się po klasyczne baśnie, liczba takich spektakli była ogromna i z pewnością stanowi materiał na osobną publikację. Chcąc uniknąć spiętrzenia podobnego materiału, Waszkiel posłużyła się mnogimi przykładami różnorodnych adaptacji historii o Czerwonym Kapturku. Są tu teksty Jana Ośnicy, Pavla Poláka, Waldemara Wolańskiego, Hanny Krall, Marty Guśniowskiej i Roberta Jarosza – na ich przykładzie autorka omawia rozwój dramaturgii tego gatunku oraz podkreśla bogactwo form wykorzystywanych w kolejnych inscenizacjach.
Na szczególną uwagę zasługuje tu rozdział Lalkowe adaptacje sceniczne dla dorosłych. Jego pierwsza część poświęcona jest adaptacji klasyki dramatu – pokazuje, jak silnie potrafią zmienić się sensy i wymowa utworu, gdy obok aktora na scenie pojawia się animowana postać. Autorka interpretuje liczne spektakle Wiesława Hejny, m.in. inscenizacje Gyubala Wahazara Witkiewicza oraz Fausta Goethego, w których zderzenie lalki z animatorem potęgowało problem manipulowania ludźmi. Przypomina wyreżyserowaną przez Mariána Peckę Iwonę, księżniczkę Burgunda Gombrowicza, w której śmierć bohaterki-lalki dokonuje się na oczach widzów poprzez odcięcie nici łączących ją z krzyżakiem, oraz omawia Don Juana Moliera w reżyserii Aleksieja Leliavskiego, w którym ordynarne gesty i zachowania odgrywane przez lalkę bliższe były grotesce i nie raziły widza.
Druga część rozdziału poświęcona została adaptacji utworów epickich. Dzięki temu, wychodząc poza krąg literatury dramatycznej, autorka ukazała, jak kształtuje się zagadnienie „lalkowości” także w dziełach pisanych prozą, które inspirują reżyserów lalkowych od lat. Najczęściej adaptacjom poddawano twórczość Franza Kafki i Brunona Schulza, ale w książce omówiono też doskonałe inscenizacje Żywotów Świętych Osiedlowych Lidii Amejko oraz Balladyn i romansów Ignacego Karpowicza. I choć materiał jest niezwykle interesujący, nie da się uniknąć wrażenia, że ta część jest mniej spójna z koncepcją książki, bowiem badaczka, z braku możliwości dotarcia do scenariuszy omawianych przedstawień, zdecydowała się porównać oryginalne teksty literackie z ich teatralnymi inscenizacjami. To powoduje, że przedmiotem analizy przestaje być już dramat jako utwór pisany intencjonalnie dla teatru, ze świadomością różnych form jego inscenizacji, a staje się nim jednorazowa adaptacja podporządkowana myśli danego reżysera. Nie należy jednak uznawać tego tropu naukowego za błędny, gdyż wskazuje on wszechstronność działań w obszarze teatru lalkowego.
Publikację zamyka Mały słownik dramatopisarzy, który gromadzi biogramy kilkudziesięciu najbardziej znanych autorów związanych z teatrem lalek. Jego zawartość nie do końca pokrywa się z treścią książki, są w nim bowiem dodatkowe nazwiska twórców, których teksty charakteryzują się poszukiwaną „lalkowością”, a jednak decyzją autorki w analizie zostały pominięte.
Tom Haliny Waszkiel uzupełnia lukę w badaniach nad dramaturgią rodzimego teatru lalek. Zgromadzony obszerny materiał daje rzetelny obraz przemian i rozwoju gatunku i charakteryzuje rolę, jaką ma on dziś do odegrania. Książka zapewne będzie służyła studentom wydziałów lalkarskich jako ważny i przystępnie napisany podręcznik, jednak powinni po nią sięgnąć wszyscy zainteresowani teatrem lalek, także teoretycy. Sposób wypowiedzi autorki to przykład, jak powinno się dziś analizować i interpretować spektakle teatru lalek, zarówno w warstwie literackiej, jak i inscenizacyjnej. W szczególności dotyczy to, wciąż słabo opisanego, nurtu dla dorosłych, który w ostatnich latach dynamicznie rozwija się dzięki coraz ciekawszym propozycjom grup i teatrów niezależnych.
autor / Halina Waszkiel
tytuł / Dramaturgia polskiego teatru lalek
wydawca / Akademia Teatralna im. Aleksandra Zelwerowicza
miejsce i rok / Warszawa 2013