Polska i Polacy w dziełach Williama Szekspira

Edukacja przyszłego pisarza obejmowała podstawową naukę w King’s New School w rodzinnym Stratfordzie nad Avonem. Szekspir uczył się głównie łaciny, która wykładana była na przykładach z literatury antycznej. Skąd więc przyszły autor czerpał wiedzę o krajach, w których toczy się akcja jego sztuk? W dwóch komediach i dwóch tragediach dramaturga ze Stratfordu pojawia się informacja o naszym kraju. W samym tylko Hamlecie Polska i Polacy wspomniani są kilka razy. „Shakespeare zaznajomił się rychlej z Polską, niż Polacy z jego nazwiskiem. […] W Polsce XVI i XVII wieku nie wiedziano […] o Shakespearze nic, choć wątki jego utworów lub poszczególne ich motywy znał ogół czytających, a nawet lud”³ – pisał na początku XX wieku Ludwik Bernacki, historyk literatury i teatru, dyrektor Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Biografowie są zgodni, że dramaturg nigdy nie opuścił Anglii, a wiedzę o odległych krajach czerpał z opowieści innych⁴. Wśród nich byli między innymi angielscy aktorzy, którzy po raz pierwszy przyjechali do Polski najprawdopodobniej w 1601 roku, czyli krótko po napisaniu Hamleta. Występowali w Gdańsku, Elblągu i Królewcu. Piętnaście lat później ofiarowali swoje usługi sławnemu w Europie królowi Zygmuntowi III Wazie, który rezydował na Zamku Królewskim w Warszawie, a następnie jego synowi Władysławowi IV.

Po raz pierwszy wzmianka o Polsce pojawiła się w Komedii omyłek, najkrótszym pod względem wersów dramacie Williama Szekspira. Utwór datowany jest na lata 1592–1594. W scenie 2 aktu III Dromio z Syrakuzy mówi do Antyfolusa z Syrakuzy, opisując wdzięki otyłej kucharki: „I warrant, her ragges and the Tallow in them, will burne a Poland Winter”⁵, co w polskim tłumaczeniu Leona Ulricha znaczy: „Przysięgam, że jej łachmany i łój z nich wyciśnięty wystarczyłby na polską zimę”⁶. Jak pisze Charles Whitworth we wstępie do Komedii omyłek, za czasów panowania Elżbiety I Polska była postrzegana „jako kraj, w którym panują długie, ciemne i bardzo mroźne zimy”⁷.

Długie zimy panujące w Polsce opisał angielski podróżnik Fynes Moryson (1566–1630). W swoim dziele An Itinerary pisząc o diecie Polaków, zanotował: „W Elblągu [oryg. Malvin] i Gdańsku w Prusach, między świętem Archanioła Michała [29 września – przyp. aut.] a Bożym Narodzeniem, wieśniacy przywożą na saniach martwe, zamarznięte zające, które są w ten sposób zakonserwowane, nawet lepiej niż w soli, aż do Wielkiego Postu, kiedy zaczynają pękać pierwsze lody”⁸.

Kolejnym dziełem Williama Szekspira, w którym wspomina się o Polakach, są Rządy Króla Edwarda III napisane w latach 1590–1594. Dramat ten nie został dotąd przetłumaczony na język polski. Jego akcja toczy się na początku tzw. wojny stuletniej – zbrojnego konfliktu między Anglią i Francją w latach 1337–1453. Jan II Dobry z dynastii Walezjuszy (1319–1364) dążył do opanowania Gujenny (Akwitanii) – dziedzicznych posiadłości w południowo-zachodniej Francji, które od XII wieku należały do angielskich królów z dynastii Plantagenetów. Natomiast tytułowy Edward III (1312–1377) rościł pretensje do francuskiego tronu.

W scenie 4 aktu III francuski król Jan II Dobry z dynastii Walezjuszy zwraca się do postaci dramatu słowami: „Some friends have we beside domestic power – The stern Polonian, and the warlike Dane, The king of Bohême, and of Sicily, Are all become confederates with us”⁹ – „Oprócz sił w kraju mamy kilku przyjaciół; srogich Polaków i wojowniczych Duńczyków, króla Czech i króla Sycylii, Wszyscy oni są naszymi sprzymierzeńcami”¹⁰. Chwilę później Kapitan z Polski zwraca się do króla słowami: „And lofty Poland, nurse of hardy men, I bring these servitors to fight for thee, Who willingly will venture in thy cause”¹¹ – „I dumna Polska, opiekunka wytrzymałych mężczyzn, Przyprowadzam tych najemnych żołnierzy, aby walczyli dla ciebie, Tych, którzy chętnie będą narażać swoje życie w twojej sprawie”¹².

19 września 1356 roku pod Poitiers starły się wojska francuskiego króla Jana II Dobrego z Anglikami dowodzonymi przez najstarszego syna Edwarda III – Czarnego Księcia Edwarda Woodstocka. Bitwa zakończyła się zwycięstwem Anglików. Jan II Dobry dostał się do niewoli, a Czarny Książę otrzymał tytuł księcia Akwitanii i na szesnaście lat został zarządcą angielskich posiadłości we Francji.

Rządy Króla Edwarda III zostały opublikowane anonimowo w 1596 roku i nie znalazły się w pierwszym zbiorze 36 dzieł Williama Szekspira, tzw. Pierwszym Folio¹³, wydanym w 1623 roku, siedem lat po jego śmierci. Przez wiele lat badacze przyjmowali, że jest on autorem jedynie fragmentów tragedii, a współautorstwo przypisywali dramaturgowi Thomasowi Kydowi, autorowi Tragedii hiszpańskiej. Dziesięć lat temu badacze z Oxfordu oficjalnie uznali Rządy Króla Edwarda III za dzieło w dużej mierze napisane przez Williama Szekspira, a wydawnictwo Oxford University Press włączyło je – wraz ze sztuką The Book of Sir Thomas More – do drugiej, zaktualizowanej edycji dzieł zebranych¹⁴ dramaturga ze Stratfordu. Wydawcy zaznaczyli we wstępie, że jest to „sztuka Williama Shakespeare’a i innych”¹⁵. W 2002 roku Rządy Króla Edwarda III wystawił brytyjski zespół teatralny Royal Shakespeare Company.

Najczęściej wzmianki o Polsce i Polakach pojawiają się w Hamlecie, najdłuższym pod względem wersów i jednym z najczęściej wystawianych dramatów Szekspira, napisanym w latach 1600–1601. Sztuka dramaturga ze Stratfordu oparta jest na legendzie Vita Amlethi, pochodzącej z szesnastotomowej duńskiej kroniki Saxo Grammaticusa pt. Gesta Danorum z przełomu XII i XIII wieku. W księdze trzeciej pojawia się w niej postać legendarnego Amletha, wodza z Jutlandii, którego rządy przypadły na V–VI wiek. „Odważnym człowiekiem i godnym wiecznej pamięci był Amlet, co sprytnie udawał głupka i z godnym podziwu dobrze udawanym szaleństwem utrzymywał swą nadzwyczajną mądrość w ukryciu, i nie tylko swoim podstępem uratował życie, lecz także przy tegoż pomocy znalazł okazję, by pomścić swego ojca, i będzie tak nierozstrzygnięte, czy sprytną ostrożnością i dzielnym pomszczeniem ojca okazał on więcej odwagi czy mądrości”¹⁶.

Historia Amletha została ponownie wykorzystana w 1570 roku przez francuskiego pisarza François de Belleforesta w jego utworze Jakim podstępem Amleth, późniejszy król Danii, pomścił śmierć swego ojca Horwendilla, zabitego przez swego brata Fengona, i inne okoliczności jego historyi. Tekst François de Belleforesta został przetłumaczony na język angielski w 1608 roku i zawierał fragmenty dramatu Szekspira¹⁷.

Następnie na londyńskiej scenie wystawiona została sztuka Ur-Hamlet z 1587 roku, która nie zachowała się do naszych czasów. Jej autorem był najprawdopodobniej Thomas Kyd i prawdopodobnie to właśnie na niej wzorował się William Szekspir, pisząc własną historię duńskiego księcia. Dramaturg ze Stratfordu przeniósł akcję sztuki z czasów pogańskich w chrześcijańskie, z Jutlandii na Zelandię do zamku Kronborg w Elsynorze.

W scenie 1 aktu I Horacy mówiąc o zmarłym królu Hamlecie, zwraca się do Marcellusa i Bernarda słowami: „He smot the sledded Pollax on the Ice”¹⁸. To najciekawszy pod względem interpretacyjnym i tłumaczeniowym fragment dramatu. Pojawiające się w Pierwszym Folio i Drugim Folio słowo „Pollax” w kolejnych wydaniach zmienia się na: „Polax”¹⁹ (Trzecie Folio), „Poleaxe”²⁰ (Czwarte Folio), „pollax”²¹ , ²² (Pierwsze Quarto, Drugie Quarto), aby w XVIII wieku przybrać formy „Pole-axe”²³ (Works Rowe V5) i „Polack”²⁴ (Works Theobald V7). Samo słowo „poleaxe” oznacza krótką broń drzewcową, podobną do halabardy. Jeśli przyjmiemy taką interpretację, słowa Horacja oznaczać będą, że król Hamlet „Tak zmarszczył się, kiedy w rozprawie gniewnej toporem z sań chwyconym o lód grzmotnął”²⁵. Jeśli jednak broń zastąpimy słowem „Polacy”, a słowo „sledded” dosłownie przetłumaczymy jako „wieziony na saniach”, otrzymamy tłumaczenie: „W saniach Polaków wojował na lodzie”²⁶ (Leon Ulrich), „Lżył pośród lodów Polaków na saniach”²⁷ (Maciej Słomczyński), „Kiedy po bitwie zaciętej na lodach, Rozbił tabory Polaków”²⁸ (Józef Paszkowski), „O lód roztrzaskał tabory Polaków”²⁹ (Jan Kasprowicz), „Wtedy, gdy gonił po lodzie Polaków”³⁰ (Jarosław Iwaszkiewicz), „Rozkazy, aby rozgromić Polaków, ciągnących na nas saniami przez lody”³¹ (Stanisław Barańczak). Zdaniem Witolda Chwalewika „Szekspir, przynajmniej w partiach dramatu wprowadzających motywy walki dyplomatyczno-militarnej nad Bałtykiem, zbudował akcję nie tak, aby rozminąć się w ogóle z rzeczywistym przebiegiem zdarzeń dziejowych, ale tak, aby odwzorować w pewien sposób ich rytm i typowość […]”³².

Ze względu na rozbieżności w polskich wersjach Hamleta, dalsze fragmenty przytaczam w czterech najpopularniejszych tłumaczeniach: Józefa Paszkowskiego (1817–1861), Macieja Słomczyńskiego (1920–1998), Leona Ulricha (1811–1885) i Stanisława Barańczaka (1946–2014).

W scenie 2 aktu II Woltymand mówiąc o działaniach norweskiego księcia Fortynbrasa, zwraca się do Klaudiusza słowami: „To be a preparation ’gainst the Poleak: […] So leuied as before, against the Poleak”³³.

„Na przełożenie nasze kazał zaraz
Wstrzymać zaciągi swojego synowca,
Które mu zdały się być wymierzone
Przeciw Polakom, które jednak, bliżej
Poznawszy, znalazł zwróconymi przeciw
Waszej królewskiej mości. […]
I owe wojska, przezeń zwerbowane,
Użyć pozwolił mu przeciw Polakom”³⁴.
(Józef Paszkowski)

„Posłał, by wstrzymać zaciągi bratanka,
Które, jak sądził, skierowane były
Przeciw Polakom, […]
Już zaciągnięte, przeciwko Polakom”³⁵.
(Maciej Słomczyński)

„Wstrzymać rozkazał, które mu się zdały
Przygotowaniem na polską wyprawę; […]
I upoważnia zebrane już pułki
Przeciw Polakom do boju powadzić, […]”³⁶.
(Leon Ulrich)

„Że to zbrojenia przeciwko Polakom. […]
Upoważnienie do użycia całej
Armii zaciężnej w ataku na Polskę”³⁷.
(Stanisław Barańczak)

W scenie 4 aktu IV Polska i Polacy pojawiają się w dialogu Kapitana i Hamleta. Fragment ten nie występuje w Pierwszym Folio dramatu z 1623 roku. Pojawia się po raz pierwszy w Drugim Quarto, wydanym między 1604 a 1605 rokiem, w pełni autoryzowanym tekście Hamleta³⁸. Fragment ten został celowo usunięty z Pierwszego Folio, gdyż nie wnosił nic nowego do akcji i nie prezentował istotnych informacji na temat samego tytułowego bohatera dramatu³⁹. Kapitan zwraca się do Hamleta słowami: „Against some part of Poland”⁴⁰.

„Ku granicom Polski”⁴¹.
(Józef Paszkowski)

„Ku pewnym okolicom Polski”⁴².
(Maciej Słomczyński)

„W pewną stronę Polski”⁴³.
(Leon Ulrich)

„Idą na Polskę”⁴⁴.
(Stanisław Barańczak)

Hamlet pyta Kapitana: „Goes it against the main of Poland, sir, Or for some frontier?”⁴⁵.

„Czy pochód
Ich ma na celu podbój całej Polski
Lub pewnej części tylko?”⁴⁶.
(Józef Paszkowski)

„Czy idą, aby wedrzeć się w głąb Polski,
Czy ku granicom jedynie, mój panie?”⁴⁷.
(Maciej Słomczyński)

„Czy pragnie wkroczyć w samo Polski serce,
Czy tylko napaść ziemie pograniczne?”⁴⁸.
(Leon Ulrich)

„Czy wojna toczy się o całą Polskę,
Czy też o jakiś teren przy granicy?”⁴⁹.
(Stanisław Barańczak)

Profesor Jerzy Limon zwraca uwagę na fakt, że wielokrotnie zarzucano Szekspirowi nieznajomość geografii Europy. Autor sugeruje w Hamlecie, że Polska i Dania miały wspólną granicę. „Były też sugestie, jakoby klucza do rozwiązania tej zagadki należało upatrywać w nagminnym w epoce elżbietańskiej myleniu Gdańska (»Dansk«, »Dantzk«, »Danske«) z… Danią bądź przekonaniu, że Gdańsk leży na terytorium Danii czy też z nią graniczy”⁵⁰.

Tłumaczenie słowa „Danskers” wprowadziło chaos wśród polskich autorów przekładu Hamleta. Szczególnie wyraźnie widać to we fragmencie, gdy Poloniusz zwraca się do Rajnolda słowami: „Enquire me first what Danskers are in Paris”⁵¹, co w tłumaczeniu m.in. Józefa Paszkowskiego brzmi: „Wypytasz mi się najdokładniej, jacy są Duńczykowie w Paryżu”⁵². Według profesora Limona w tym przypadku „Danskers” oznacza mieszkańców Gdańska, a nie Duńczyków⁵³.

W dalszej części dramatu Kapitan odpowiadając Hamletowi, mówi: „Nor will it yield to Norway, or the Pole”⁵⁴.

„Prawdę mówiąc
I bez dodatków, idziemy zagarnąć
Marny kęs ziemi, z którego krom sławy
Żaden nam inny nie przyjdzie pożytek.
Za parę mendli dukatów nie chciałbym
Wziąć go w dzierżawę, i pewnie by więcej
Nie przyniósł ani nam, ani Polakom,
Gdyby był w czynsz puszczony”⁵⁵.
(Józef Paszkowski)

„Tego w dzierżawę, nie dałbym Norwegii
Lub Polsce więcej, gdyby go sprzedały”⁵⁶.
(Maciej Słomczyński)

– „I zresztą Norwegia
Czy Polska więcej na nim nie zarobią,
Gdyby go nawet od ręki sprzedały”⁵⁷.
(Stanisław Barańczak)

Następnie Hamlet zwraca się do Kapitana: „Why, then the Polack never will defend it”⁵⁸.

„Polacy pewnie bronić go nie będą”⁵⁹.
(Józef Paszkowski)

„Cóż, a więc Polak nie będzie go bronił”⁶⁰.
(Maciej Słomczyński)

„Toć pewno Polak nie będzie jej bronił”⁶¹.
(Leon Ulrich)

„No to Polacy nie będą go bronić”⁶².
(Stanisław Barańczak)

William Szekspir mógł czytać o starciach na Pomorzu Zachodnim w XII wieku, o których pisał w swojej kronice Saxo Grammaticus. Dopiero w 1227 roku Duńczycy ponieśli klęskę w wojnie z Niemcami i opuścili Pomorze Zachodnie⁶³.

W 1536 roku, po objęciu tronu duńskiego przez Chrystiana III, Królestwo Norwegii zostało całkowicie uzależnione od Korony Duńskiej i przekształcone w prowincję tego kraju. Trzydzieści trzy lata później doszło do pierwszych starć floty duńskiej i polskiej na Bałtyku. Może echo tych wydarzeń brzmi w słowach Kapitana, który mówi Hamletowi o wyprawie w celu zagarnięcia „marnego kęsa ziemi”, z którego nie będzie pożytku.

29 lipca 1571 roku Duńczycy pod przywództwem admirała Jerzego Daa napadli na Hel i Puck. Miesiąc później dwudziestu ośmiu pojmanych jeńców zostało ściętych, poćwiartowanych i zakopanych w pobliżu Kopenhagi. Pod koniec sierpnia Duńczycy ponownie wyruszyli na wody Zatoki Gdańskiej, tym razem jednak Puck był przygotowany na atak. Duńska flota przez dwa tygodnie blokowała port w Gdańsku⁶⁴.

Ponownie Polska pojawia się w scenie 2 aktu V dramatu. Ozryk oznajmia przybycie księcia Fortynbrasa po zwycięstwie nad Polską: „Young Fortinbras, with conquest come frõ Poland”⁶⁵.

„To młody Fortynbras,
Wracając z polskiej wojny; daje salwy
Angielskim posłom”⁶⁶.
(Józef Paszkowski)

„To młody
Fortinbras z Polski powraca zwycięsko
I powitanie tą salwą bojową
Daje angielskim posłom”⁶⁷.
(Maciej Słomczyński)

„Fortinbras z Polski zwycięzcą powraca,
A posłów Anglii tym dział wita grzmotem”⁶⁸.
(Leon Ulrich)

„Armii Fortynbrasa,
Który powrócił dziś z podbitej Polski;
Salwy armatnie grzmią na powitanie
Angielskich posłów”⁶⁹.
(Stanisław Barańczak)

W scenie 2 aktu V Horacy mówi do Fortynbrasa: „You from the Polake warres, and you from England”⁷⁰.

„Wy z polskiej wojny, a wy z granic Anglii”⁷¹ .
(Józef Paszkowski)

„Sprawę, wy z polskiej wojny i wy z Anglii”⁷².
(Maciej Słomczyński)

„Teraz gdy ciebie, książę, z polskiej wojny,
Kiedy was z Anglii w jednym dniu
sprowadził”⁷³.
(Leon Ulrich)

„Wkraczacie z obu stron – z Polski i z Anglii –"⁷⁴.
(Stanisław Barańczak)

Ostatnim w porządku chronologicznym dramatem Williama Szekspira, w którym pojawia się wzmianka o Polsce, jest Miarka za miarkę z 1604 roku. W scenie 4 aktu I Książę rozmawia z Mnichem Tomaszem na temat hrabiego Angelo: „And he supposes me trauaild to Poland”⁷⁵. Leon Ulrich tak tłumaczy to zdanie: „On mniema, że odjechałem do Polski –” ⁷⁶. Zdaniem Nigela W. Bawcutta William Szekspir przypuszczalnie wprowadza do sztuki wątek polski, aby nadać jej „środkowoeuropejskiego smaku”⁷⁷.

Pośrednio informacje o Polsce i Polakach pojawiają się w innych dziełach dramaturga ze Stratfordu – Opowieści zimowej i Burzy. Jak sugeruje Ludwik Bernacki, dzieje Polski w XVI wieku odbiły się echem w wyobraźni Williama Szekspira i domyślać się można, że Albert Łaski⁷⁸ był dla niego wzorem do postaci Armada w Straconych zachodach miłości czy Poloniusza w Hamlecie. Według Bernackiego na maksymy Poloniusza i Angela – bohatera Miarki za miarkę – miał mieć wpływ traktat Goślickiego De optimo senatore⁷⁹. Powyższe przypuszczenia są jednak tematem na osobne rozważania.