Nowi w Argentynie

Patricio Abadi, Fiorella De Giacomi, Ariel Gurevich, Juan Isola, Francisco Lumerman i Alfredo Staffolani, wszyscy urodzeni w latach osiemdziesiątych poprzedniego wieku, w czasie gdy upadała wojskowa junta, podczas klęski wojny o Falklandy-Malwiny. Większość z nich to nie tylko dramatopisarze, ale również aktorzy i reżyserzy. Realizacje swoich sztuk przygotowują we własnych compañías (zespołach). Ten rodzaj współpracy jest bardzo charakterystyczny dla krajów hiszpańskojęzycznych. Teksty najczęściej powstają podczas prób, w niewielkich, alternatywnych przestrzeniach. Autorzy zazwyczaj sami reżyserują lub występują w przedstawieniach. Podobnie jest z dramatami opublikowanymi w niniejszym zbiorze – na początku każdego z tekstów otrzymujemy informację dotyczącą miejsca premiery sztuki oraz listę twórców zaangażowanych w realizację.

Niniejsza antologia jest trzecią częścią serii „Colección Dramaturgia Argentina”, wydawanej przez Centro Cultural de la Cooperación Floreal Gorini i Festival Novísima Dramaturgia Argentina. To jeden ze sposobów promowania autorów najmłodszego pokolenia przez tamtejsze organizacje. Dwie poprzednie części, Off! oraz Nuevas Dramaturgias Argentinas (Nowa dramaturgia argentyńska), zawierały dramaty, które weszły do programu nowej dramaturgii w latach 2014 i 2015. Poza prezentacją spektakli Festival Novísima Dramaturgia Argentina jest także współproducentem niektórych przedstawień. Cała seria, choć mocno powiązana z konkretnym wydarzeniem, jakim jest festiwal, jest jednocześnie próbą dodatkowego dialogu podejmowanego z publicznością; spotkania i publikacje starają się przybliżyć nowe formy reżyserii, gry aktorskiej, podjąć rozmowę dotyczącą sposobu pisania czy używania nowych mediów na scenie. Antologia wydana przez CCC Floreal Gorini została poszerzona również o krótkie teksty wprowadzające autorstwa najmłodszych badaczy teatru latynoamerykańskiego. W ostatnich latach młodzi twórcy blisko współpracują z krytykami i badaczami teatralnymi reprezentującymi to samo pokolenie. Ricardo Dubatti, autor wstępu do książki, określa ich nawet jako compañeros (kolegów), towarzyszy artystycznych podróży. Okazuje się, że dzięki temu w Argentynie zaczyna rozwijać się nowy rodzaj recenzji, tekstów różniących się zasadniczo od tych obecnych w codziennych gazetach, a opartych na bardziej demokratycznym sposobie współpracy. Młodzi recenzenci towarzyszą reżyserom podczas prób, co wpływa na rozumienie przez nich procesu twórczego od samego początku.

Dramatopisarze i badacze, których możemy zaliczyć do argentyńskich „Los Nuevos”, reprezentują pokolenie urodzone pod sam koniec tzw. brudnej wojny. Przemiany historyczne stają się dla nich „maszyną pamięci”, jak określał je Marvin Carlson (The Haunted Stage. The Theatre as Memory Machine, 2001). Dla tych twórców teatr jest medium, dzięki któremu mogą lepiej rozumieć mechanizmy działania argentyńskiego społeczeństwa i historię własnego kraju.

Dramaty wchodzące w skład antologii można podzielić na dwie grupy. W jednych mocno zarysowany jest kontekst historyczny, drugie podejmują refleksję o współczesnej Argentynie i jej społeczeństwie, wyrastają z bezpośrednich doświadczeń młodych autorów. Tom otwiera sztuka La Isla Flotante (Unosząca się wyspa), której autorem jest Patricio Abadi. Kontekstem uczyniono konkretne wydarzenie – bitwę o Falklandy, jeden z najbardziej tragicznych momentów w historii Argentyny. Stanowi on tło dla opowieści bardziej osobistej, intymnej – relacji matki i wyjeżdzającego na wojnę syna. Sztuka zaczyna się od kolacji pożegnalnej przygotowanej dla Ramóna, który rano ma rozpocząć służbę w Puerto Belgrano, największej bazie marynarki wojennej Argentyny. Wraca do domu po pożegnalnym meczu piłki nożnej zorganizowanym przez kolegów. Niestety, wszyscy goście zawodzą, zostają matka i syn. Nieobecność rodziny i przyjaciół na kolacji, a także brak ojca (na jego zdjęcie co jakiś czas spoglądają ze smutkiem) sprawiają, że wieczór nie ma w sobie nic z uroczystego charakteru, a staje się raczej melancholijnym i niewygodnym obowiązkiem. Gdy robi się późno, ktoś stuka do drzwi. Anabela, nauczycielka Ramóna, przyszła pod pretekstem przekazania mu specjalnej koszulki w imieniu szkoły. W rzeczywistości mają ze sobą romans i planują ucieczkę. Ramón w ostatniej chwili się wycofuje. Tłumaczy, że nie może zrobić tego matce, nie chce też być zbiegiem. Być może obawia się represji, które mogą ich dotknąć. Ostatecznie decyduje się „walczyć za ojczyznę”. Nie przekonują go również argumenty Anabeli (która wydaje się być dużo bardziej zorientowana w sytuacji politycznej), że to będzie masakra, a flota brytyjska jest jedną z najpotężniejszych na świecie; „uchroń się przed tą wojną, na której rozkazy wydają cholerni szaleńcy”¹ – wykrzykuje Anabela. Wojna o Falklandy-Malwiny zakończyła się spektakularną klęską Argentyny, syn prawdopodobnie nigdy nie wrócił.

Seré tu madre tranquila (Będę twoją spokojną matką) Ariela Gurevicha, Garantía (Poręczenie) autorstwa Juana Isoli i Hernána Ruiza oraz El amor es un bien (Miłość jest dobrem) Francisca Lumermana nie są tak mocno osadzone w kontekście historycznym, a raczej podejmują tematy bardziej osobiste, jak relacje z kobietami (matką, babką) w przypadku sztuki Gurevicha, czy próbują przyjrzeć się współczesnemu argentyńskiemu społeczeństwu. Isola i Ruiz rysują obraz młodych Argentyńczyków dojrzewających w latach dziewięćdziesiątych XX wieku. Dla Argentyny był to czas, podobnie jak w Polsce, dynamicznych zmian wolnorynkowych, początek liberalizmu, ale również okres niepewności i ciągłych zmian politycznych. W takim otoczeniu w dorosłość wkracza piątka bohaterów. Marcelo przez piętnaście dni nie daje znaku życia swojej dziewczynie Julii, z którą planuje się rozstać. Po rzeczy do ich wspólnego domu wysyła kolegę Adriana. Zrozpaczona Julia czuje, że ukochany chce zakończyć relację, ale nie podejrzewa, że będzie kazał jej też podpisać umowę najmu ich wspólnego mieszkania. Guillermo i Lorena, którzy na początku oferują Julii pomoc, w rzeczywistości wstąpili tylko na chwilę, żeby skorzystać z toalety. Cała sytuacja świetnie obrazuje relacje społeczne młodych ludzi, jest to jednak bardzo gorzki obraz, w którym dominują indywidualizm, egoizm i oszustwo. Nie ma tu miejsca na szczerość czy prawdziwe uczucia. Bohaterowie są gotowi powiedzieć każde kłamstwo, byleby polepszyć sytuację, w której się znajdują. El amor es un bien to z kolei współczesna, argentyńska wersja Wujaszka Wani Czechowa. Sztuka otrzymała nagrodę za najlepszą adaptację. Francisco Lumerman przenosi akcję na argentyńską prowincję i ją uwspółcześnia. Jednocześnie próbuje stworzyć klimat podobny do tego, który panuje w sztukach Czechowa.

Warte zauważenia i bardziej wnikliwej lektury są w szczególności dwa, moim zdaniem niezwykle ciekawe, dramaty: Horror Vacui (Lęk przed pustką), której autorką jest Fiorella De Giacomi oraz Por culpa de la nieve (Z powodu śniegu) Alfreda Staffolaniego, który zamyka zbiór. W podtytule Horror Vacui autorka zaznacza, że jest to „historyczna tragedia pop, która wzbudza lęk przed pustką”. To sztuka, która miesza różne gatunki, wprowadza zabieg teatru w teatrze i jest jedną z bardziej intrygujących opowieści w zbiorze. Podobnie jak w poprzednim tekście, jest tu wiele nawiązań do historii Argentyny. Tym razem przywołana zostaje postać Juana Manuela de Rosas, polityka stojącego po stronie federalistów w czasie argentyńskiej wojny domowej, gubernatora prowincji Buenos Aires, który uważany był za dyktatora. Rosas otrzymał przydomek „El Restaurador”, gdyż „odnawiał” prawo i kulturę. Autorka sytuuje ten dramat w „archiwum pamięci”, osobliwym miejscu poza czasem, z którego wydobywają się dziwne głosy, maszyna biurokratyczna wypełniona szafami, kartotekami, plikami oraz teczkami, gdzie zatrudnieni aktorzy „odkurzają stare, zarchiwizowane ubrania” i odgrywają postaci „wyciągnięte” z historii Argentyny. Rosas jako „El Restaurador” zajmuje się reperowaniem zniszczonych kostiumów. Grupie przewodniczy postać La Coro – jednoosobowy chór przypominający mistrza ceremonii. Inicjuje poszczególne sceny, podobnie jak chór w antycznym dramacie. Rozdaje archiwalne dokumenty – role dla zatrudnionych aktorów (określanych w sztuce jako actores-empleados), którzy wcielają się w postaci historyczne pojawiające się na scenie. Ten zabieg formalny, wprowadzenie teatru w teatrze i wręcz groteskowe przerysowanie postaci sprawiają, że dramat w ciekawy sposób podejmuje dialog z trudną, dziewiętnastowieczną historią Argentyny, wyciąga z „archiwum” bohaterów istniejących gdzieś poza oficjalnym obiegiem, zastanawiając się nad sensem historycznej rekonstrukcji.

„Nie mogę uwierzyć, że w Argentynie uprawia się teatr… Gdy zamykam oczy, wyobrażam sobie pole, pole, pole i mnóstwo nazistów ukrytych pomiędzy ludźmi”². Takimi słowami opisuje Argentynę Cristina, bohaterka sztuki Por culpa de la nieve (Z powodu śniegu) Alfreda Staffolaniego. Choć akcja dramatu toczy się w „jakimś mieście w Belgii”, autor ciekawie buduje opozycję między własnym postrzeganiem centrum i peryferii. Do domu wraca ojciec, który przebywał w więzieniu z powodu niejasnych „spraw finansowych”. Dorosłe już dzieci, pochłonięte swoimi sprawami, nie za bardzo cieszą się z jego powrotu. Nie mają również dobrych wieści – Adolfo, najmłodszy syn, uległ wypadkowi, ma sparaliżowaną rękę. Akcja sztuki toczy się w dalekiej i mroźnej Belgii, a atmosfera stworzona przez Staffolaniego jest bliska dramaturgii skandynawskiej. Belgia staje się tu metaforą, konstruktem semantycznym symbolizującym daleki i mroźny kraj. Zimno i śnieg stanowią nie tylko otoczenie, w którym dramat się rozgrywa, ale są także elementem konstrukcji samych postaci, na wskroś egoistycznych, zapatrzonych w siebie dzieci, którym brakuje współczucia nie tylko dla ojca, ale również dla siebie nawzajem. Szare postaci niezdolne do podejmowania życiowych wyzwań.

Antologia otwiera ciekawą perspektywę na najnowszą dramaturgię argentyńską. Nie jest to oczywiście zbiór zamknięty, ale mam nadzieje, że ten krótki tekst przybliży twórczość najmłodszego pokolenia autorów z Ameryki Łacińskiej, a w przyszłości doczekamy się tłumaczeń tych lub też innych tekstów i ich polskich realizacji.