Teatr Bauhausu i jego wpływy

W 2019 roku zapowiadane jest uroczyste otwarcie obchodów 100-lecia Bauhausu w Niemczech. Szkoła ta, założona w Weimarze przez Waltera Gropiusa, miała w końcu niezwykle ważne znaczenie dla kształtu współczesnej kultury i programów modernizacyjnych w wielu obszarach aktywności społecznej. Rozplanowanie architektoniczne współczesnych osiedli, aranżacje wnętrz (kuchni, biura czy pokoju dziecięcego), nowa typografia, eksperymenty multimedialne, czy nawet dzisiejsza kultura didżejska – wszystko to w mniejszym lub większym stopniu miało swoje początki w niemieckiej szkole. W założeniach teoretycznych i praktyce Bauhausu wykształcił się nowy język sztuki oparty na funkcjonalnym łączeniu technologii z nowatorską myślą artystyczną. W jej gmachu aż do 1933 roku wykładali najważniejsi profesorowie awangardy lat dwudziestych z całego świata, a rycina Lyonela Feiningera z 1919 roku, towarzysząca manifestowi założycielskiemu Gropiusa, przedstawiała budynek uczelni jako Katedrę Socjalizmu. Nie była to katedra rozumiana jak w romantyzmie, w kategoriach odwołań do historycznej wielkości i wartości narodu niemieckiego. Wręcz przeciwnie, był to wielki międzynarodowy Gesamtkunstwerk nowoczesności, który łączył w sobie wszystkie dziedziny sztuki, nowe rozwiązania techniczne i duchowość epoki maszyn.

Bauhaus nie był czysto funkcjonalistyczną instytucją i w obrębie szkoły znalazło się miejsce na eksperymenty wolne od społecznego zaangażowania. W tym aspekcie na czoło wysuwają się poszukiwania teatralne Oskara Schlemmera. Jego Balet triadyczny, projekty scenograficzne i taneczne (Taniec obręczy, Taniec drążków) uchodzą za jedne z najważniejszych realizacji teatru awangardy i były szeroko omawiane w publikacjach na temat Wielkiej Reformy czy w słynnej monografii RoseLee Goldberg o historii sztuki performans. Schlemmer był liderem nowego myślenia o choreografii, inscenizacji i przestrzeni sceny. I jeśli myśli się o teatrze Bauhausu, myśli się tak naprawdę o Schlemmerze (pomijając często twórczość nie mniej ciekawej postaci Xantiego Schawinsky’ego). I jeśli po II wojnie światowej Tadeusz Kantor tak często powoływał się w swych wypowiedziach na inspiracje Bauhausem we wczesnych realizacjach teatralnych sprzed lat pięćdziesiątych, to miał na myśli tak naprawdę tylko osobowość Schlemmera, a nie złożony profil artystyczny i naukowo-techniczny niemieckiej uczelni.

Wystawa Schlemmer | Kantor otwarta w krakowskiej Cricotece w 2016 roku okazała się trafnym zestawieniem dwóch niezwykłych osobowości teatralnych. Prezentowała prace Kantora z lat trzydziestych i czterdziestych wobec, wyprzedzających je o dekadę, eksperymentów niemieckiego artysty. Mimo że obaj twórcy działali w innych realiach, w zupełnie innym geopolitycznym kontekście i w dwóch innych epokach: rozkwitu i zmierzchu awangardy, to jednak posługiwali się podobnym, malarskim ujęciem istoty nowego teatru. Zarówno Schlemmer, jak i Kantor patrzyli na teatr oczami malarzy, próbując podporządkować aktora plastyce scenicznych kompozycji. Pokazywana na wystawie na dużym ekranie współczesna rekonstrukcja Baletu triadycznego z 1968 roku w dobitny sposób zaprezentowała niezwykłą magię barw dekoracji scenicznych i kostiumów projektowanych w Bauhausie. Film ten okazał się jednym z głównych elementów ekspozycji, a wydobyta z niego kolorystyka, wraz z podestami i schodami, stała się podstawą scenografii samej wystawy. W przestrzeni sal wystawienniczych silnie oddziaływała na widza, kontrastując z czarno-białymi fotografiami z archiwum Bauhausu. Projekcja filmu świadczyła też o tym, że rekonstrukcje awangardowych spektakli, które nie zawsze są udane, mogą mieć nieprzecenioną wartość dla późniejszych pokazów w muzeach.

Wystawa w Cricotece jest pierwszą w Polsce ekspozycją podkreślającą doniosłość eksperymentów Schlemmera wobec wczesnej twórczości Kantora. Owe inspiracje Schlemmerem najbardziej widoczne okazały się w spektaklu marionetkowym Śmierć Tintagilesa oraz w Balladynie. W pierwszym przypadku studencki spektakl Kantora wpisywał się wyraźnie w rozważania artysty Bauhausu zawarte w eseju Człowiek i sztuczna figura, a malowane w latach czterdziestych stożkowe formy nawiązywały niewątpliwie do kostiumów projektowanych w niemieckiej uczelni. Zrealizowana w latach II wojny światowej Balladyna wydobywała ponadto typowe dla Schlemmera zespolenie postaci z kostiumem. Wiązało się to z uprzedmiotowieniem aktora, przez co spektakl ten „silnie kojarzy się z Baletem triadycznym, gdzie – dodatkowo – formy kostiumu współistnieją na scenie ze sposobem poruszania się tancerzy – mechanicznym i bardzo precyzyjnym, niemal nieludzkim” – jak przekonująco pisze w katalogu wystawy Małgorzata Paluch-Cybulska.

Katalog ekspozycji to bardzo ważna pozycja dla historii awangardowego teatru i tańca. Przedstawia przede wszystkim wielowątkową twórczość Schlemmera na tle działalności Bauhausu oraz epoki maszyn (tzw. machine age), kiedy artyści w całej Europie zafascynowani byli odkrywaniem nowych możliwości ruchu aktora/tancerza. Zebrane w jednym miejscu teksty w sposób wszechstronny problematyzują istotę teatru awangardy.

Wprowadzający do katalogu tekst Małgorzaty Leyko koncentruje się na twórczości teatralnej Schlemmera w ramach prowadzonej przez niego eksperymentalnej sceny w Bauhausie. Przedstawia jego niezwykły dorobek artystyczny na przestrzeni niecałej dekady, a także wzbogaca o jego późniejsze poszukiwania w trudnych dla awangardy latach 30. i 40. Obraz twórczości niemieckiego artysty dopełniają teksty Anny Królicy i Wojciecha Szymczyka. Pierwszy z nich jest analizą najsłynniejszego spektaklu Schlemmera: Baletu Triadycznego, a drugi ukazuje późniejsze koncepcje choreograficzne artysty w oparciu o nowe postrzeganie fenomenów mechanizacji, przestrzeni i wspólnoty, tak bardzo istotnych w obszarze badawczym niemieckiej szkoły. Joanna Szymajda kontekstualizuje z kolei teatr awangardy, rysując historię modernizmu w oparciu o nowe fascynacje i możliwości awangardowego tańca, a wieńczący tekst Małgorzaty Paluch-Cybulskiej zestawia ostatecznie Schlemmera z Kantorem.

Cały zbiór tekstów razem przekonuje, że to awangarda przyczyniła się do radykalnej zmiany w myśleniu o przestrzeni sceny, ruchu scenicznym oraz postaci człowieka na scenie (aktora, tancerza) wpisanego w proces powszechnej mechanizacji/uprzedmiotowienia. Wszystkie one stawiają Schlemmera i eksperymenty awangardowego tańca w centralnym miejscu Wielkiej Reformy Teatru. Są bardzo ważnym zbiorem przedstawiającym źródła bauhausowskich eksperymentów teatralnych, które rozpatrywać należy w szerszym, europejskim kontekście międzynarodowych idei odnowy teatru (Duncan, Dalcroze, Laban, futuryzm, konstruktywizm). Wszystkie one kontekstualizują w ten sposób początkową twórczość Kantora, a artykuł Paluch-Cybulskiej dodatkowo skłania do refleksji nad istotą znaczenia kontynuacji dzieła awangardy w niezwykle trudnych wojennych i zaraz powojennych czasach odradzającego się kraju. Kantor urodził się zbyt późno, by wraz ze Schlemmerem móc współtworzyć dzieje europejskiej awangardy teatralnej, dlatego pozostało mu podkreślanie swojej roli jako kontynuatora nowatorskich myśli, które przed II wojną zapalały praktykę artystów na całym świecie.

Wystawa w Cricotece może stanowić istotne dopełnienie planowanych na rok 2019 jubileuszowych wystaw w Niemczech, mających na celu upamiętnienie znaczenia Bauhausu dla kształtu współczesnej kultury. Ekspozycja rozszerza bowiem pole postrzegania doniosłości wpływów niemieckiej uczelni. Uzmysławia, że miały one miejsce nie tylko w obszarze architektury czy nowoczesnym designie, ale i w dziele jednego z największych artystów teatru XX wieku, który z funkcjonalizmem czy ideami zaangażowania społecznego niewiele miał wspólnego. Zestawienie Schlemmera z Kantorem pokazuje, jak bardzo myśl i praktyka artystyczna krakowskiego artysty zakorzeniona była w awangardzie i z niej wyrastała. Przekonuje, że to właśnie teatr Bauhausu ugruntował jego ideowe przekonania o potrzebie odnowy tradycyjnych praktyk scenicznych, stając się przede wszystkim podstawą dla wczesnych eksperymentów i równocześnie późniejszych powrotów do swych młodzieńczych fascynacji.