Awangardy teatralne

Wystawa Enrico Prampolini. Futuryzm, scenotechnika i teatr polskiej awangardy, otwarta 9 czerwca w Muzeum Sztuki ms2 w Łodzi, stanowi ważne wydarzenie z kilku powodów. Po pierwsze, ekspozycja przybliża sylwetkę niemal w Polsce nieznanego, a wybitnego i niezwykle wszechstronnego artysty – malarza, rzeźbiarza, grafika, choreografa, twórcy projektów architektonicznych i teatralnych, autora tekstów teoretycznych o sztuce, animatora życia artystycznego. Po wtóre, na wystawie udało się zgromadzić sporą liczbę dzieł pochodzących zarówno z kolekcji muzealnych, jak i prywatnych, a część z nich została pokazana po raz pierwszy. Po trzecie, związek Prampoliniego z Łodzią ma wyjątkowy charakter – w 1930 roku włoski artysta, dzięki staraniom Jana Brzękowskiego, podarował swój obraz Tarantella do kolekcji sztuki współczesnej zainicjowanej i gromadzonej przez grupę „a.r.” Obraz ten stał się punktem wyjściowym dla łódzkiej wystawy.

Równie cenny jest kontekst, w którym zostały umieszczone prace. Wystawa obejmuje głównie wczesną twórczość Prampoliniego do lat czterdziestych (artysta zmarł w 1956 roku). Jego działalność wpisała się w kręgi międzynarodowych awangard – istotny jest tu zarówno świat malarstwa, jak i literatury, muzyki, architektury, sztuki teatru i tańca czy wystawiennictwa. Ta wielowymiarowość w przypadku Prampoliniego wiąże się z wieloma innowacyjnymi pomysłami, z których część była przez niego z powodzeniem stosowana w praktyce, co również uwidacznia wystawa. Co ciekawe, w ten bogaty kontekst zostali włączeni polscy artyści; po raz pierwszy pokazano na jednej wystawie projekty teatralne wszystkich ważnych polskich grup awangardowych lat dwudziestych XX wieku działających w Warszawie (Blok, Praesens) i w Krakowie (formiści, środowisko „Zwrotnicy”), w których skład wchodzili m.in. Andrzej i Zbigniew Pronaszkowie, Helena i Szymon Syrkusowie, Kazimierz Podsadecki czy Jalu Kurek. Związki części obecnych na wystawie polskich artystów z bohaterem wystawy (i z Filippem Tommasem Marinettim, ważną postacią w tej ekspozycji) miały osadzenie w rzeczywistych kontaktach – projekty Andrzeja Pronaszki Prampolini znał i cenił. Zaprosił go w 1936 roku na mediolańskie Triennale przedstawiające nowatorskie rozwiązania w dziedzinie scenotechniki, uwzględnił go też jako ważnego twórcę w wydanej w 1940 roku książce o innowatorach teatru Scenotecnica.

Stanowi to o jednej z najważniejszych konsekwencji tej wystawy – uruchamia ona nowe myślenie o polskich twórcach (teatru i nie tylko) okresu międzywojnia, których wciąż znamy nie dość dokładnie. Czym innym bowiem jest lektura tekstów na temat ich twórczości, czym innym natomiast zobaczenie na wystawie prac i projektów polskich artystów na tle znakomitych dzieł zagranicznych twórców. To przecież wizualny aspekt jest tak istotny w sztuce teatralnej, możliwość zobaczenia oryginalnych projektów jest więc w tym kontekście nie do przecenienia. W tym sensie wystawa przygotowana przez Przemysława Strożka dowartościowała nowatorskie myślenie polskich twórców o sztuce. Zaskoczeniem są świetne, bodaj nigdy wcześniej niepokazywane, projekty Podsadeckiego do niezrealizowanej inscenizacji futurystycznego dramatu Jalu Kurka Gołębie Winicji Claudel. Trójwymiarowa rekonstrukcja projektu teatru symultanicznego według koncepcji Andrzeja Pronaszki i Szymona Syrkusa, projekty scenograficzne braci Pronaszków, Tadeusza Gronowskiego, Feliksa Krassowskiego i innych artystów – to kolejne ważne elementy wystawy, układające się w logiczną i spójną całość, która uwidacznia pewną wspólnotę myślenia różnych twórców o potrzebie odnowienia języka sceny teatralnej W tym zestawieniu nawet dobrze znana fotografia z Schillerowskiej inscenizacji Dziadów ze scenografią Andrzeja Pronaszki – spektaklu, który wpłynął na myślenie Tadeusza Kantora o teatrze – nabiera innego znaczenia: zwiedzający wystawę ma okazję odnieść zdjęcie do bogatej dokumentacji fotograficznej innych ważnych inscenizacji tamtych czasów, wpisać ją samodzielnie, na nowo, w ciąg awangardowych projektów scenograficznych. Podobnie jest z pokazanym na wystawie projektem Witkacego do Pragmatystów (dobrze znanym czytelnikom monografii Janusza Deglera) czy z filmem Kurka Obliczenia rytmiczne, który na tej wystawie wybrzmiewa w nowy sposób.

Jeszcze jeden aspekt wystawy jest znaczący dla badaczy teatru i teatromanów, ponieważ część śmiałych koncepcji Prampoliniego dotyczyła właśnie teatru. Wskazuje na to już sam tytuł wystawy – scenotechnika była terminem postulowanym przez niego w opozycji do myślenia o scenografii. Ta nowa koncepcja kładła nacisk na architektoniczny i dynamiczny wymiar przestrzeni, który można było uzyskać m.in. dzięki wprowadzeniu do akcji scenicznej rytmicznego ruchu, załamaniu poziomych płaszczyzn czy odrzuceniu malowanych dekoracji. Wystawa daje też możliwość zapoznania się z oryginalnymi kostiumami i z rekonstrukcją modelu Teatru Magnetycznego (projekt otrzymał Grand Prix na Światowej Wystawie w Paryżu w 1925 roku), odzwierciedlającego nowoczesne myślenie o architekturze teatralnej, a jednocześnie będącego wyrazem rozważań o duchowym wymiarze przeżycia teatralnego – wszystko to wedle projektów Prampoliniego.

Wystawa pokazana w ms2 jest rzetelnie skomponowaną całością. Pewne zastrzeżenia budzi jednak aranżacja – narracja mogłaby przebiegać bardziej czytelnie, szczególnie w przypadku dorobku artystów prezentowanych po raz pierwszy.

Brakowało mi też, jako widzowi, poprowadzenia za rękę w tej dość gęstej, pokazanej na stosunkowo małej powierzchni, wystawie. Rolę takiej klarownej opowieści spełniło dopiero oprowadzanie kuratorskie. Być może jest to ekspozycja, do której – w związku z dużą ilością prac i wynikającą z niej intensywnością wrażeń – należy powrócić z pogłębioną wiedzą na temat jej poszczególnych wątków.

Niewątpliwą atrakcją ekspozycji są zrekonstruowane intonarumori, eksperymentalne instrumenty akustyczne, swoiste generatory szumów, pozwalające niegdyś futurystom na realizację manifestu Sztuka hałasów, w Łodzi ożywione niestety tylko jednorazowo podczas wernisażu przez praski zespół Opening Performance Orchestra. Problem wprowadzenia stałej instalacji dźwiękowej został skądinąd prosto i skutecznie rozwiązany na pokazywanej obecnie w Pompidou wystawie L’œuil écoute, gdzie nagrania rekonstrukcji utworów Luigiego Russola sączą się dyskretnie z małego głośnika zamontowanego na ścianie. Trzeba przyłożyć do niego ucho, by móc usłyszeć tę oryginalną ścieżkę dźwiękową.

Katalog towarzyszący wystawie został wydany osobno w języku polskim i angielskim. Liczący ponad trzysta stron, w dużym formacie, z piękną minimalistyczną okładką, budzi apetyt na pełną monografię o Prampolinim. Z pewnością książka ta jest bezcenna jako pierwsze polskie opracowanie twórczości Prampoliniego. Zawiera osiem specjalnie na tę okazję napisanych tekstów. W jednym z nich Strożek opisuje futurystyczne próby teatralne podejmowane w kraju. Warto o nich pamiętać przy okazji wystawy w ms2, będącej jedną z nielicznych w dobiegającym końca Roku Awangardy w Polsce, która tak mocno wydobywa kwestie teatralne. Poza tym w publikacji znalazły się teksty o architekturze Prampoliniego, jego wczesnych koncepcjach i realizacjach, sztuce polimaterycznej polegającej na tworzeniu asamblaży, koncepcji Teatru Mechanicznego, futurystycznej estetyce maszyny, obrazie Tarantella, projektach teatralnych Andrzeja Pronaszki, jak również fotorelacja z pobytu Marinettiego w Polsce w 1933 roku, wspomnienia Jalu Kurka i Jana Brzękowskiego spotkań z włoskimi futurystami, oraz, co ważne, kilka tekstów teoretycznych Prampoliniego na temat nowego kształtu sztuki teatralnej, po raz pierwszy opublikowanych w języku polskim. Uwagę zwraca także obszerna i ciekawie rozplanowana część ilustracyjna, zawierająca dokumentację i większość dzieł prezentowanych na wystawie. Mimo bogactwa tematycznego lektura katalogu pozostawia pewien niedosyt. Konieczne jest uzupełnienie kilku wątków, m.in. politycznego czy dotyczącego teatru tańca i sztuki aktorskiej, oraz wpisanie ich w wielopoziomową – mocno zaakcentowaną na wystawie i w publikacji – narrację wyznaczoną niegdyś przez awangardowych artystów.

Nie mam wątpliwości, że wystawa okaże się dla wielu osób jednym z najbardziej odkrywczych wydarzeń wpisanych w Rok Awangardy w Polsce – ze względu zarówno na niezwykłą sylwetkę włoskiego artysty, jak i na nowe spojrzenie na polskich awangardystów. Jednocześnie wystawa ta dotkliwie uświadamia, jak wiele awangardowych wątków pozostało wciąż do opracowania przez badaczy. Obchody Roku Awangardy powinny nadać rozpęd kolejnym, podobnym inicjatywom.