Dramat w symbiozie z rzeczywistością

Pisanie o Volksstück (dosł. sztuka ludowa) w Polsce wydaje się na pierwszy rzut oka zadaniem ryzykownym: problemy z jednoznaczną definicją gatunku, trudności z przełożeniem tej tradycji na polskie realia, nieustanna zmienność form i punktów odniesienia kolejnych twórców, konieczność poznania i zarysowania szerokich kontekstowych odniesień – wszystkie te czynniki stanowią spore wyzwanie dla badacza. Monika Wąsik doskonale radzi sobie z tymi przeciwnościami, a lektura jej książki okazuje się ciekawą podróżą przez historię gatunku i teksty związane z tradycją Volksstück – podróżą tym ważniejszą, że temat ten nie był do tej pory dogłębnie opracowany w Polsce.

Futro z czcigodnej padliny… Volksstück od Nestroya do Fassbindera jest zmienioną wersją rozprawy doktorskiej Austriacka Volksstück – między tradycją a prowokacją. Historia gatunku i jego współczesne konotacje, obronionej na Uniwersytecie Łódzkim. Warto jednak podkreślić, że publikacja łączy w sobie precyzję i dociekliwość naukowej rozprawy z przystępnym stylem, a poczucie humoru autorki i celne operowanie anegdotą sprawiają, że lektura książki jest przyjemnością.

Zadanie, jakie stawia przed sobą Wąsik, to „przedstawienie wybranych aspektów historii i problematyki gatunku z uwzględnieniem oddziałujących i współformujących go czynników zewnętrznych”, stworzenie nie tylko „portretu literackiego”, lecz również „portretu kulturowego”. We wstępie autorka stwierdza: „Książka ta jest […] pewną propozycją analizy takiego zjawiska, jak Volksstück, z uwzględnieniem momentów przełomowych dla jej rozwoju i najistotniejszych aspektów”. Złożona czytelnikowi obietnica „portretu kulturowego” zostaje dotrzymana, bowiem nie tylko opisuje się tu losy gatunku w perspektywie literaturoznawczej, lecz wszystkie przedstawiane zjawiska osadzone zostają w szerokim kontekście społecznym, pokazując, jak bardzo teatr istnieje w odniesieniu do otaczającej go, zmieniającej się rzeczywistości, jak na tę rzeczywistość odpowiada i jak stara się na nią wpływać.

Książka podzielona została na trzy główne części: 1. Volksstück jako gatunek literacki, 2. Krytyczna Volksstück. Próby odnowy gatunku w pierwszej połowie XX wieku, 3. Nowa Volksstück. Dramat prowokacji drugiej połowy XX wieku.

Część pierwsza rozpoczyna się od próby definicji dynamicznego gatunku, która prowadzi do konkluzji, że zmiennej i żywiącej się sprzecznościami Volksstück jednoznacznie zdefiniować w zasadzie nie sposób. Podobnie jak nie sposób raz na zawsze zdefiniować czy określić ludu, będącego punktem odniesienia kolejnych autorów i tekstów. Nie przeszkadza to jednak w wytyczeniu kierunków, które okażą się kluczowe dla dalszych rozważań, związanych z postrzeganiem Volksstück jako gatunku „zaprzeczającego samemu sobie” i funkcjonującego w obrębie nieustannych reinterpretacji. Zawarta w tej części historia dziewiętnastowiecznej Volksstück i wiedeńskiego Volkstheater, w której spotykamy takie postacie jak Karl Carl, Emanuel Schikaneder czy Johann Nepomuk Nestroy, umożliwia bowiem wyróżnienie i ustalenie podstawowych kategorii, będących punktami odniesienia dla późniejszych realizacji i odwołań do konwencji tego gatunku.

Niewątpliwie ciekawym fragmentem jest historyczny rys dotyczący Volkstheater i zjawisk z nim związanych, jak na przykład „zwiedeńczanie” sztuk z zagranicy. Umieszczone w przypisach informacje o „parodii dzieł Shakespeare’a”, w których Otello staje się Ottherllerle, a Desdemona Desdemonerl, „wartownicy spotykający ducha ojca Hamleta chętnie jedzą Rostbratwurst, a przed służbą przesiadują w browarze”, wywołują uśmiech na twarzy czytelnika. Interesujące są również wiadomości dotyczące największych ośrodków wiedeńskiego teatru ludowego i funkcjonowania poszczególnych scen wraz z zaskakującymi ustaleniami o skali potrzeb ówczesnych widzów i wymuszonej naciskami dyrektorów aktywności autorów. Z badawczego punktu widzenia cenne są opisy narastającej opresji aparatu cenzury i sposobów na radzenie sobie z tym problemem przez kolejnych twórców. W ostatnim rozdziale części pierwszej autorka przedstawia sinusoidę upadku i odnowy Volksstück, przygotowując grunt pod ciąg dalszy opowieści.

Część druga, rozpoczynająca się od zarysowania sytuacji społecznej i ekonomicznej lat dwudziestych, przynosi spotkanie z pisarzami takimi jak Carl Zuckmayer, Marieluise Fleisser, Bertolt Brecht i Ödön von Horváth – dwóch ostatnich można zdecydowanie uznać za głównych bohaterów tego fragmentu książki. I choć Wąsik stwierdza, że przedstawionych rozważań nie należy traktować jako „próby sił” między oboma pisarzami, nie sposób nie zauważyć, na korzyść czyjej koncepcji odnowy Volksstück rozstrzyga. U podstaw postulatów Horvátha leży jego przekonanie o konieczności podjęcia próby moralnej zmiany „mimo wszystko”, co wydaje się dużo bardziej przekonujące niż „nietrafna ocena Volksstück, o jaką pokusił się Brecht przy okazji prac nad Panem Puntilą i jego sługą Mattim”, z którą autorka podejmuje polemikę (rozdział będący analizą twórczości Horvátha to zresztą jeden z najciekawszych w rozprawie).

Analizując teksty poszczególnych autorów, Wąsik szczególny nacisk kładzie na kwestie dotyczące bohaterów i języka. Przeniesienie ciężaru dramaturgii na język, wezwanie widzów do „samorozpoznania” i zwrócenie uwagi na konflikt jednostki ze społeczeństwem u Horvátha, a także koncepcja realizmu Brechta i sformułowany przez niego program naprawczy dla ludu – to zjawiska, wokół których zbudowana zostaje opowieść o próbach odnowy gatunku w pierwszej połowie XX wieku. Pojawia się pojęcie Anty-Volksstück, a jednym z narzędzi pisarzy staje się konfrontowanie stereotypowych wyobrażeń widzów o Volksstück z nowymi formami tego gatunku. Jego celem nie jest już zabawianie widzów i dostarczanie im rozrywki, lecz krytyczne spojrzenie na rzeczywistość.

Trzecia część książki opisuje zjawisko „mody” na Volksstück w drugiej połowie XX wieku, w kreacji czego niemałą rolę odgrywała krytyka teatralna. Dla uporządkowania opisów związanych z kolejną falą odnowy, Wąsik dokonuje podziału na „autorów podejmujących dyskusję z tradycją gatunku, będących reprezentantami dramatu, który może być traktowany jako rodzaj współczesnej, realistycznej Volksstück oraz na autorów, których zainteresowanie Volksstück ma jedynie charakter incydentalny i kończy się co najwyżej na niezobowiązującej krytycznej refleksji społeczno-politycznej”. Autorka zastrzega jednak, że podział ten ma umowny charakter i jednocześnie podkreśla „konieczność krytycznej lektury nie tylko samych tekstów dramatycznych, ale i wypowiedzi odautorskich czy sporadycznie pojawiających się deklaracji programowych w kontekście całego dorobku artystycznego poszczególnych twórców, niekiedy nieco na wyrost okrzykniętych odnowicielami i kontynuatorami gatunku Volksstück”. Zgodnie z zapowiedzią w części tej znajdziemy nie tylko analizy sztuk, lecz również fragmenty wywiadów i cytaty z wypowiedzi twórców. Układają się one w opis ich odniesień do tradycji sztuki ludowej i teatru ludowego. Warto też podkreślić „wprowadzenie rozróżnienia na austriacką i niemiecką linię rozwoju krytycznej Volksstück”.

W trzeciej części, dotyczącej zjawisk czasowo najbliższych współczesnej teatralnej rzeczywistości, spotkamy autorów takich jak: Martin Sperr, Rainer Werner Fassbinder, Franz Xaver Kroetz, Wolfgang Baür, Peter Turrini, Felix Mitterer czy Werner Schwab. Wyraźnie zostają też zarysowane linie ciągłości i inspiracji między poszczególnymi artystami a ich poprzednikami walczącymi o odnowę Volksstück („Jeśli jednak przyjąć, że Fleisser jest matką współczesnej realistycznej Volksstück, to o ojcostwo z powodzeniem można posądzić Horvátha”). Analizy tekstów skupiają się między innymi na języku i wydaje się, że to właśnie działania na tym polu (przysłuchiwanie się różnym formom ludzkiej komunikacji, odwroty i powroty do dialektu, tworzenie własnych odmian języka) można uznać za najciekawsze. Interesujące są również opisy relacji widz – autor i, znane już z poprzednich rozdziałów, wykorzystywanie możliwości gry z przyzwyczajeniami publiczności.

W zakończeniu książki Monika Wąsik podsumowuje rozważania nad tradycją Volksstück, pisząc o przesunięciu od rozrywki ku krytyce i wyodrębniając trzy nurty dominujące w opisanej przez siebie historii. Włącza w nią również refleksję o najmłodszym dramacie niemieckojęzycznym (Thomas Arzt, Ewald Palmetshofer) w odniesieniu do zajmujących ją kategorii i pozostawia w zawieszeniu pytanie o przyszłość Volksstück. Podkreśla raz jeszcze konieczność badania jej „w kontekście aktualnie panujących warunków, nie zaś jako raz ukształtowaną, niezmienną formę gatunkową, nieulegającą historycznym sprzecznościom”. Nawiązując do tych słów, można powiedzieć, że książka dzięki postrzeganiu „dramatu w symbiozie z rzeczywistością” jest ciekawą podróżą nie tylko przez historię gatunku, lecz również przez historię Austrii i Niemiec ostatniego dwusetlecia.