Z perspektywy dziecka

Kiedy po raz pierwszy odwiedziłam szwedzki teatr dla dzieci, nie mogłam oprzeć się wrażeniu, że wkroczyłam do królestwa młodego widza. Tuż przy wejściu wszyscy, niezależnie od wieku, zostali poproszeni o zdjęcie butów; w szatni wieszaki były umieszczone na takiej wysokości, aby to dzieciom było wygodnie wieszać kurtki; foyer przypominało wielki plac zabaw, na którym najmłodsi mogli się wyszaleć przed wejściem na widownię. To my, dorośli, byliśmy w pewnym sensie intruzami, którzy wkroczyli na dziecięce terytorium. Musieliśmy dostosować się do wymagań i potrzeb młodej publiczności, a nie ona do naszych – dorosłych – standardów.

Miejsce dziecka w szwedzkim społeczeństwie jest wyraźnie zaznaczone i często równoważne miejscu dorosłych. Młodzi obywatele mają wiele praw i są o nich informowani w zrozumiały dla nich sposób. Są partnerem w dyskusji o sobie. Wynika to z historycznych uwarunkowań kraju, który przez lata rozwijał się bardzo stabilnie.

Podobne zasady obowiązują w sferze kultury. Dziecko jest jednym z odbiorców sztuki, traktowanym bardzo poważnie, z atencją i odpowiedzialnością. W tym artykule przedstawię kontekst, w jakim rozwijały się szwedzkie teatry dla dzieci. Według mnie był on niezbędny, aby współczesny teatr szkolny był tak rozwinięty, jak obecnie. Za ilustrację posłużą mi dwa przykłady – jeden zakorzeniony w latach siedemdziesiątych XX wieku, a drugi istniejący dopiero kilka lat. Na zakończenie wskażę systemowe rozwiązania, które wspierają teatr szkolny i bliski kontakt dzieci ze sztuką.

Kontekst rozwoju szwedzkiego teatru dziecięcego

Porównując rozwój szwedzkiego i polskiego systemu teatralnego, z pewnością ten pierwszy można nazwać bardziej zrównoważonym¹. Prawie cały wiek XX to czas hegemonii partii socjaldemokratycznej, która kształtowała politykę kraju. Dzięki temu różne aspekty życia społecznego (w tym sposób traktowania dzieci i wsparcie oferowane kulturze) rozwijały się stabilnie i jednokierunkowo – zgodnie z ideałami partii rządzącej.

Już w latach trzydziestych socjaldemokraci wdrażali w życie założenia polityki kulturalnej partii (m.in. zwiększanie dostępności kultury wysokiej – w tym teatru), które w 1974 roku stały się podstawą do uchwalenia tzw. Nowej Polityki Kulturalnej. Jej podstawowym celem było promowanie (i finansowanie) takiej działalności kulturalnej, która będzie przyczyniała się do podnoszenia jakości życia w społeczeństwie oraz promowania równości społecznej. Polityka kulturalna miała zagwarantować prawo do kultury wszystkim obywatelom – również dzieciom.

Pięć lat później rząd sprecyzował, w jaki sposób kultura powinna być dostępna dla młodych odbiorców. Uchwalona ustawa wskazywała, że: (1) dzieci powinny mieć dostęp do szeroko pojętego życia kulturalnego, a nie tylko do form dziecięcych; (2) dzieci powinny stykać się z projektami kulturalnymi w środowisku dla nich naturalnym; (3) nacisk powinien być kładziony na wzmacnianie naturalnej kreatywności dzieci; (4) szczególna uwaga winna być przywiązywana do kulturalnego rozwoju dzieci ze środowisk zagrożonych wykluczeniem². Takie zapisy wspomagały rozwój sztuki (w tym teatru) skierowanej do młodszych odbiorców.

Najważniejszym punktem, który nadał kierunek rozwojowi teatru dziecięcego, było zapewnienie dostępu do kultury w środowisku naturalnym dla dzieci, czyli w przedszkolach, szkołach i podczas zajęć pozalekcyjnych. Udział w kulturze miał być naturalnym elementem rozwoju młodego człowieka, a spotkanie ze sztuką w znanym dzieciom środowisku miało za zadanie likwidować bariery poznawcze.

Poprzez cele zapisane w polityce kulturalnej i innych ustawach lat siedemdziesiątych można zaobserwować wzmocnienie pozycji dziecka w społeczeństwie. Zapisy wyraźnie wskazywały na to, że młodzi odbiorcy mają prawo do edukacji kulturalnej oraz kontaktu z różnorodnymi profesjonalnymi twórcami. Zwracając szczególną uwagę na teatr, warto zauważyć, że narzędzia teatralne miały być wykorzystywane w całym procesie edukacji. Sztuka miała pełnić rolę nie tylko rozrywkową, ale także narzędzia edukacyjnego.

Unga Klara – teatr widziany oczami dziecka

Szczęśliwie dla twórców teatralnych za zapisami w oficjalnych dokumentach szły środki finansowe, które były skierowane nie tylko do teatrów publicznych, ale również do niezależnych grup. To one pierwsze, działając w duchu rewolucji lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, zwróciły się do dzieci jako nowych odbiorców swoich działań. Teatr miał mieć walory edukacyjne, a kontakt między artystą i widzem wysunął się na pierwszy plan³. Patrząc na historię tego nurtu, można stwierdzić, że szwedzki teatr młodego widza wywodzi się z działań awangardowych grup teatralnych.

Najbardziej znanym, i jednocześnie godnym uwagi, przykładem zespołu teatralnego, który tworzy teatr dla dzieci nieprzerwanie od roku 1975, jest Unga Klara. Został on założony przez Suzanne Osten jako dział sztokholmskiego Teatru Miejskiego i funkcjonował w tej formie przez 35 lat⁴. Osten w swojej pracy szczególnie inspirowała się estetyką Daria Fo, a zwłaszcza jego dążeniem do eksplorowania widowni.

Tym, co wyróżniało Osten i jej zespół (i co w szwedzkiej literaturze przedmiotu uznawane jest za rewolucyjne), było skupienie na „perspektywie dziecka”, czyli osoby mającej niewiele sprawczości w świecie. Unga Klara od początku istnienia poruszała trudne zagadnienia, dotychczas zarezerwowane tylko dla dorosłych, stawiając w ich centrum dziecko. Jedną z najbardziej znanych produkcji była sztuka Dzieci Medei (Medeas Barn, 1975) napisana przez Osten i Pera Lysandera, która poruszała problematykę rozwodu widzianego z dziecięcej perspektywy. W kolejnych latach twórcy poruszali takie zagadnienia jak anoreksja (En ren flicka), alkoholizm (Sprit), stereotypy związane z płcią (I Lusthuset) czy samobójstwo (Förberedelse till självmord). Z jednej strony zespół Unga Klara eksplorował tematykę zarezerwowaną wcześniej dla teatru dorosłych. Z drugiej zaś starał się docierać do coraz to nowszych grup młodych widzów. Na przykład w 2006 roku przedstawił projekt Babydrama, uznawany za pierwszy na świecie spektakl, którego odbiorcami są dzieci w wieku 6–12 miesięcy⁵.

Z punktu widzenia teatru szkolnego najciekawszym aspektem pracy zespołu Unga Klara jest faza przygotowania do wystawienia sztuki, a następnie jej eksploatacja. Model, który wypracował ten teatr, jest powielany przez wielu innych szwedzkich twórców. Podczas pracy nad nową premierą Unga Klara wykorzystuje grupy odniesienia, konsultując z nimi swoje pomysły. Grupy te to najczęściej szkoły – czyli nauczyciele i uczniowie. Podczas konsultacji artyści często korzystają z metody improwizacji. W czasie spotkań w szkołach czytają teksty sztuk i omawiają je wraz ze słuchaczami albo odgrywają fragmenty tekstów, zapraszając do pracy scenicznej dzieci. Celem takiej techniki pracy jest znalezienie najlepszych środków wyrazu. Sztuki muszą być zrozumiałe i pozwalać na jak najlepszą komunikację z młodymi odbiorcami. Sposób prezentacji ma utrzymać uwagę widzów, wyjaśniać i ilustrować poruszane problemy.

Eksploatacja przedstawienia odbywa się najczęściej w szkole (lub w przedszkolu). Cel tego zabiegu jest podwójny. Po pierwsze ułatwia dotarcie ze sztuką do miejsc położonych w dużej odległości od budynków teatralnych, dzięki czemu wyrównuje szanse w dostępie do kultury. Po drugie umożliwia spotkanie w miejscu przyjaznym dziecku. Widzowie mają czuć się komfortowo po to, aby móc skupić się na przekazie, na walorze edukacyjnym przedstawienia, a nie na wydarzeniu, jakim jest wyjście do teatru. W wielu wypadkach po spektaklu odbywa się rozmowa o tekście i tym, co zostało pokazane na scenie. Grupy teatralne pracują z pojedynczymi klasami albo z większymi grupami w szkołach. Sposób prezentacji wypracowany jest wspólnie ze szkołą oraz nauczycielem i zależy od ich potrzeb.

Młoda Scena Północy – teatr dla każdego dziecka

Oczywiście takie inicjatywy jak Unga Klara mają tę przewagę, że zlokalizowane są w stolicy (lub innych większych miastach), gdzie mają łatwy dostęp do szkół i spotykają się z dużym zainteresowaniem odbiorców. Jednak należy pamiętać, że Szwecja jest dużym krajem ze stosunkowo niewielką gęstością zaludnienia. Na terenach z najmniejszą liczbą ludności teatr dla dzieci potrzebuje większego wsparcia instytucjonalnego, gdyż mierzy się z niewielką liczbą odbiorców, która dodatkowo jest rozproszona geograficznie.

Ciekawym przykładem edukacji teatralnej, która mierzy się z tym problemem, jest projekt Ung Scen Norr realizowany w północnej Szwecji. Region Norrbotten jest słabo zaludniony, choć zajmuje aż jedną czwartą powierzchni Szwecji. To powoduje wiele problemów dla rozwoju teatru. Ze względu na niewielką liczbę odbiorców i duże odległości między miastami działa tam mniej teatrów niż w innych częściach kraju, na przykład w 2014 roku obok instytucji publicznych w regionie działały tylko trzy niezależne grupy teatralne, cztery teatry amatorskie, a jedynie siedem gmin oferowało uczniom zajęcia teatralne. Żeby pomóc w dostępie do sztuki, od 2011 roku region organizował biennale teatralnych przedstawień dla dzieci. Podczas tygodnia festiwalowego prezentowano około dwudziestu przedstawień z różnych krajów, na które bezpłatnie dowożono około 3 000 dzieci z całego regionu. Takie rozwiązanie nie umożliwiało jednak stałego kontaktu dzieci z teatrem. Dlatego powstał pomysł na otwarcie projektu Ung Scen Norr, który ma pomóc w częstszych spotkaniach młodych ze sztuką teatru. Projekt to nie tylko repertuar kierowany do dzieci, ale również materiały wspierające szkolną dyskusję o przedstawieniu oraz bardziej ogólne pomysły ćwiczeń, które nauczyciele mogą stosować podczas pracy lekcyjnej. Odbiorcami projektu są dwie grupy: dzieci i dorośli. Pierwsza z nich otrzymuje większe możliwości kontaktu ze sceną i dostępu do profesjonalnych przedstawień teatralnych. Druga to nauczyciele, którzy otrzymują materiały do pracy i możliwość dokształcania się w kwestiach związanych z kulturą.

Każdy tytuł prezentowany w ramach projektu Ung Scen Norr po premierze wyrusza w trasę, objeżdżając szkoły i domy kultury w regionie. Oprócz tego spektakl jest częścią repertuaru Teatru Norrbotten w Luleå. Dzięki temu młodzi widzowie mogą obejrzeć spektakl w swoim mieście, spotkać się z artystami, a dodatkowo jest on dostępny dla wszystkich widzów w stolicy regionu.

Jednakże nacisk położony jest przede wszystkim na obecność w mniejszych miastach, i to tam odbywa się więcej prezentacji przedstawień.

Rozwiązania systemowe – Kreatywna szkoła

Na potrzeby wspierania inicjatyw kulturalnych w szkołach szwedzka Kulturrådet⁶ uruchomiła program Skapande skola (Kreatywna szkoła), który zajmuje się finansowaniem i promowaniem wydarzeń artystycznych dla dzieci w szkołach. Przedszkola i szkoły mogą ubiegać się o granty, które pozwolą im organizować wydarzenia artystyczne. Aby otrzymać finansowanie, instytucje edukacyjne muszą podjąć współpracę z profesjonalnymi artystami, a środki uzyskane w programie pokrywają ich wynagrodzenie, bezpośrednie koszty wydarzeń i wyjazdy uczniów do instytucji kultury. Choć szkoły są tu bezpośrednimi beneficjentami, to instytucje kultury i niezależni twórcy uzyskują pośrednio grant na realizację działań artystycznych.

Cały proces musi przebiegać w porozumieniu ze szkołą i w odpowiedzi na jej potrzeby. Jest to w pewnym sensie powtórzenie modelu pracy zespołu teatralnego Unga Klara. Artyści przygotowują projekt w porozumieniu z nauczycielami, a następnie eksploatują go w szkołach.

Program cieszy się powodzeniem. W 2016 roku granty uzyskało około 400 szkół, a suma finansowanego wsparcia wynosiła ponad 170 milionów koron. Kulturrådet pozwala podmiotom łączyć się w dowolny sposób. Szkoła może współpracować zarówno z lokalnymi artystami i pedagogami, jak i tymi, którzy działają na szczeblu regionalnym i narodowym. Jedyne ograniczenie stanowi fakt, że partnerem szkoły mogą być tylko profesjonalni artyści (edukatorzy kulturalni również uważani są tu za artystów). Wnioski oceniane są przez niezależnych ekspertów, którzy w swojej ocenie zwracają uwagę na jakość proponowanego pomysłu, ale również na to, czy odpowiada on potrzebom szkoły. Taki sposób finansowania premiuje te zespoły artystyczne, które blisko współpracują ze szkołami.

***

Szwedzki teatr dla dzieci wydaje się dobrze rozumieć, jak ważna jest koncentracja na perspektywie dziecka. Zespoły realizując spektakle, nie skupiają się głównie na języku⁷, ale przede wszystkim na odczuciach widzów, możliwości odbierania przekazu wszystkimi zmysłami. Sztuki nie są infantylizowane, a jedynie dostosowane do wrażliwości dzieci. One mają być partnerem dla twórców, a nie jedynie odbiorcą. To, co proponują takie zespoły jak Unga Klara, to „dorosłe przedstawienia w wersji dla dzieci”. Na scenie poruszane są trudne tematy, które następnie omawiane są w klasie w porozumieniu z nauczycielami. Teatr staje się ważnym medium, które samo w sobie służy rozwojowi młodego obywatela.

Myślę, że dzięki temu również sami uczniowie widzą w teatrze możliwość lepszego rozumienia otaczającego ich świata. Jak pokazują badania socjologiczne, uczniowie wybierający teatr jako ścieżkę edukacyjną w liceum decydują się na to nie tylko ze względu na przyszły potencjalny zawód, ale również w celu rozwoju osobistego⁸. Teatr jest dla nich ważny, pomaga w lepszej komunikacji i rozumieniu świata, a to samo w sobie jest bardzo wartościowe.