Partnerstwo strategiczne. O współpracy szkoły i teatru w Niemczech

Szkoła i teatr w Niemczech – model czy modele współpracy?

Wiodącym tematem tego tekstu będzie współpraca na przecięciu dwóch obszarów – teatru i szkoły – w wydaniu niemieckim. Rozmach i różnorodność form pedagogiki teatru, jak nazywana jest edukacja teatralna w Niemczech, realizowanych we współpracy niemieckich szkół i teatrów, powoduje, że próba podjęcia szczegółowej analizy tego zjawiska na łamach „Teatru” jest z góry skazana na porażkę. Dlatego na potrzeby tego tekstu spróbuję jedynie zarysować główne obszary tej współpracy i wskażę jej najważniejsze źródła. Następnie nazwę najczęściej występujące formy i zatrzymam się dłużej przy wybranym modelu współdziałania. Na koniec krótko wspomnę o kwestii, której nie można pominąć milczeniem, przyglądając się przenikaniu teatru i szkoły, a mianowicie o przedmiocie szkolnym „teatr”, pojawiającym się jako przedmiot obowiązkowy lub fakultatywny na różnych etapach nauczania.

Sprawę syntetycznego ujęcia współpracy niemieckich szkół i teatrów utrudnia nie tylko wielość form i działań, ale również tak podstawowa kwestia, jak system polityczny i administracyjny w Niemczech. Podział na landy i wyposażenie tych jednostek terytorialnych w dalece rozwiniętą autonomię w zakresie kształtowania polityki kulturalnej i edukacyjnej powodują, że należałoby mówić raczej o niemieckich modelach niż o modelu działania. W każdym z szesnastu landów wygląda to nieco inaczej – inne są uwarunkowania oraz regulacje wpływające na rozwój współpracy szkoły i teatru. Żeby dodatkowo skomplikować sytuację, wspomnę jeszcze o niemieckim systemie nauczania, który ma złożoną strukturę i również może przyjmować autonomiczne formy w landach, co nie pozostaje bez wpływu na kształt współpracy między szkołą i teatrem w poszczególnych regionach kraju. Trudno byłoby mi zatem napisać o spójnym modelu niemieckim – należałoby raczej mówić o modelach tej współpracy, w których różnie rozłożone są akcenty.

Po co teatr w szkole? Po co szkoła w teatrze?

W ostatnich dwóch dekadach przez Niemcy przetoczyła się debata o edukacji kulturalnej, jej wpływie na rozwój uczestniczących w niej osób i warunkach jej realizowania. Warto wskazać na główne argumenty, które pomagają zrozumieć istotę tej dyskusji, sięgając na przykład do Dokumentu marburskiego , podsumowującego jedną spośród realizowanych szeroko w tym okresie inicjatyw badawczych, a mianowicie badanie obszaru Teatr i szkoła w Hesji, realizowane przez badaczy, pedagogów i twórców teatru w powiązaniu z oddziałem ASSITEJ w Hesji. Te argumenty są związane z przekonaniem, że każde dziecko potrzebuje spotkania ze sztuką, i co więcej – ma do niego prawo, gwarantowane zresztą przez Konwencję o prawach dziecka Organizacji Narodów Zjednoczonych. Nie poprzestając jednak na deklaracjach ideowych, szukano uzasadnienia tej potrzeby, pytając, po co młodym ludziom sztuka. Uzyskane w badaniu odpowiedzi wskazują na rozumienie edukacji kulturalnej jako inwestowania w budowanie świadomego i współpracującego ze sobą społeczeństwa. „Sztuka nie jest tylko po to, aby upiększać życie, ale jest po to, aby indywidualnie i zbiorowo rozwijać osobowość młodego człowieka. Stwarzać warunki do zrozumienia własnej tożsamości. Dawać przestrzeń do dyskutowania z innymi kulturami” . Te kwestie są niezwykle poważnie traktowane przez niemiecką opinię publiczną – jako długofalowa inwestycja w społeczeństwo, które żyje w czasach ciągłej zmiany, dźwigając bagaż niemieckich doświadczeń z XX wieku, i jest coraz bardziej różnorodne etnicznie z powodu migracji. Debata o edukacji kulturalnej toczyła się w Niemczech zarówno na poziomie landów, jak i w Bundestagu. W 2008 roku ukazał się raport jednej z komisji pracujących w Bundestagu zatytułowany Kultura w Niemczech , w którego zaleceniach znalazło się m.in. wspieranie przedmiotów artystycznych w programie szkolnym, poprawa warunków współdziałania szkół z teatrami dla dzieci i młodzieży oraz budowa sieci współpracy szkół i instytucji kultury.

Szukając innych powodów intensywności tej współpracy, można się pokusić o stwierdzenie, że w ciągu ostatnich dwudziestu lat niemieckie teatry przeszły przez proces, który doprowadził do zakorzenienia pedagogiki teatru w prawie wszystkich teatrach publicznych. Także teatry pozainstytucjonalne troszczą się o edukację, nie poprzestając na działalności artystycznej. Świadomość, że młode pokolenie potencjalnych widzów nie jest zainteresowane tym medium, obawa, że teatr może stracić rację bytu oraz wynikająca z nich konieczność pozyskania młodej widowni sprawiły, że projekty edukacyjne są dziś w większości instytucji ważnym fragmentem ich działalności. Co nie znaczy, że pedagogika teatru nie narodziła się w instytucji teatru wcześniej, bo jej początków upatruje się w działalności berlińskiego Teatru Grips już w latach siedemdziesiątych. Ale dopiero pod koniec lat dziewięćdziesiątych można mówić o natężeniu tych działań, co zbiegło się z koniecznością reakcji teatru na galopujące przemiany społeczne, takie jak napływ migrantów czy rozwój nowych mediów. Szkoła stała się wówczas dla teatru jednym z najważniejszych partnerów w pozyskiwaniu młodej publiczności. Jak bowiem zauważa Renate Breitig, twórczyni programu współpracy szkół i teatrów TUSCH , to szkoła jest miejscem, w którym można dotrzeć do wszystkich warstw społecznych, ludzi różnego pochodzenia i narodowości, różniących się między sobą pod względem religijnym i kulturowym .

Formy działania

Architektami współpracy po stronie teatru są najczęściej pedagodzy teatru, których zadaniem jest pośredniczenie między widownią a sceną, rzadziej dramaturdzy, reżyserzy lub inni artyści teatru. Po stronie szkoły to, rzecz jasna, nauczyciele, często od przedmiotu „teatr” lub prowadzący inne formaty zajęć teatralnych. Formy tej współpracy są rozmaite. Wymienię te najczęściej spotykane . Jedną z podstawowych są odbywające się w szkole lub w teatrze tzw. warsztaty do spektaklu, polegające na wprowadzeniu do przedstawienia, na które wybierają się uczniowie lub na wspólnej refleksji na temat obejrzanego spektaklu. Często przygotowany jest materiał dydaktyczny dla nauczycieli, którzy mogą dalej pracować na tematach i formach związanych z przedstawieniem. Odbywają się rozmowy po spektaklach. Część teatrów realizuje tę współpracę w formule klas premierowych, która polega na udziale klasy w procesie powstawania konkretnego spektaklu. Uczniowie zapoznają się z koncepcją twórców, uczestniczą w próbach, oglądają finalne przedstawienie i mają możliwość wymiany refleksji po spektaklu. W innym przypadku są oprowadzani po teatrze lub mają warsztaty z podstaw pracy teatralnej. Dla młodzieży bardziej zainteresowanej teatrem powstają przy dużych scenach tzw. Jugendkluby, czyli kluby młodzieżowe, których uczestnicy realizują własne spektakle pod kierunkiem artystów. Wiele instytucji ma również ofertę doszkalającą dla nauczycieli w postaci kursów i warsztatów z pracy dramaturgicznej, pracy na scenie, reżyserii czy choreografii. Teatry przyjeżdżają również do szkoły, pokazując spektakle w jej murach. Artyści wspierają powstawanie spektakli w ramach kół teatralnych w szkole. Pojawiają się tzw. równoległe inscenizacje – kiedy grupa teatralna w szkole albo Jugendklub inscenizują ten sam tekst lub temat, który pojawia się w repertuarze danego teatru. Inną formą współpracy jest prezentowanie przeglądu projektów powstałych w szkole w ramach tzw. Szkolnych Dni Teatralnych na scenie danego teatru. Dla porządku wspomnę jeszcze o wysyłaniu oferty dla szkół i abonamentach zniżkowych dla uczniów i nauczycieli. Rzadziej spotykaną formą jest współpraca z konkretnymi uczniami-ambasadorami teatru, którzy są zaangażowani w działania instytucji i informują swoją szkolną społeczność o ofercie teatralnej. Zdarzają się również regularne spotkania grona nauczycieli z pedagogiem teatru – wspólnie decydują oni o aktywnościach proponowanych uczniom. Współpraca szkoły i teatru to proces, w którym te propozycje są wypróbowywane, i bywa, że zmieniane, po wymianie refleksji z obu stron.

TUSCH jako model

Myśl o tym, aby pojedyncze projekty miały szansę uzyskać wsparcie i funkcjonować długofalowo, zaczęła przybierać realne kształty w postaci propozycji działań systemowych. Jedną z nich była inicjatywa Renate Breitig, pracującej wówczas w berlińskim senacie, gdzie zajmowała się edukacją. W 1998 roku zainicjowała ona program TUSCH (Theater und Schule, czyli Teatr i Szkoła), który przyczynił się do powstania innowacyjnego modelu partnerstwa między teatrami i szkołami. Dowolna szkoła i dowolny teatr, które chciały uczestniczyć w programie, nawiązywały partnerstwo na dwa lub trzy lata. W ramach tej współpracy organizowano cały wachlarz działań pedagogicznoteatralnych, w których mogli wziąć udział wszyscy uczniowie danej szkoły: inscenizacje równoległe, wsparcie przez artystów teatralnej pracy w szkole, otwarcie teatru na spektakle uczniów, zaproszenia i oferta związana z wizytami w teatrze (spektakle, próby, warsztaty przed przedstawieniem i po nim). Formy ulegały zmianom i rozszerzeniu. Od początku istnienia programu TUSCH wspierał kadry. Obecnie oferuje comiesięczne warsztaty dla nauczycieli rozwijające umiejętności teatralnej pracy z grupą oraz dodatkowe projekty wspierające kadrę – na przykład w 2017 roku były to warsztaty inkluzyjne, dla osób pracujących z uczniami z niepełnosprawnościami. W 1999 odbył się pierwszy TUSCH-Fest, czyli festiwal spektakli powstałych w ramach współpracy szkół i teatrów uczestniczących w programie. Cztery lata później festiwal zamienił się w tygodniowy przegląd TUSCH-Festwoche, który od tego czasu odbywa się w młodzieżowym centrum kulturalnym Pumpe. Co roku realizowanych jest ponad trzydzieści partnerstw.

TUSCH od 2008 roku ma stałe biuro i zwiększony budżet. Jest odpowiedzialny za projektowanie ram i wspieranie współpracy między partnerami, także w przypadku konfliktów. Powstała w Berlinie inicjatywa rozszerzała swój zasięg, uruchamiając bliźniacze programy w innych miastach, ale też zrzeszając się z lokalnymi, już istniejącymi formami współpracy. Obecnie działa w Berlinie, Hamburgu, Frankfurcie nad Menem, Monachium, Rostocku, Stuttgarcie, Darmstadt oraz w landzie Hesja pod nazwą FLUX i w Saksonii-Anhalt pod nazwą KLaTSch! W większości przypadków obejmuje swoim zasięgiem miasta – ale poszukuje się również sposobów na dotarcie z ofertą do mniejszych miejscowości. W ten sposób w ramach heskiego programu bliźniaczego FLUX w 2009 roku zorganizowano konkurs na spektakle jeżdżące do szkół. Przypomina on nieco polski Konkurs im. Jana Dormana , tyle że FLUX jest adresowany do miejsc pozbawionych teatrów. Obecnie w drodze po małych szkołach regionu heskiego jest dwadzieścia spektakli. Siłą TUSCH-owego modelu współpracy jest jego elastyczność, dopasowywanie się do potrzeb partnerów i włączanie inicjatyw, które już działają w tym obszarze, w krąg wspólnej sieci współpracujących ze sobą podmiotów.

Pedagogika teatru dla wszystkich uczniów

Jednorazowe działanie artystyczne to za mało, aby myśleć o gruntownej edukacji kulturalnej społeczeństwa. Zważając na liczbę szkół (około 36 000 ogólnokształcących szkół na różnych poziomach nauczania) i teatrów (143 publiczne i 221 prywatnych) w Niemczech , żeby myśleć o edukacji kulturalnej dla wszystkich, nie wystarczą także projekty partnerskie. Nie zastąpią działań, które mogą być realizowane w każdej szkole – czyli przedmiotu „teatr” lub udziału w zajęciach teatralnych. Przedmiot „teatr”, różnie nazywany, pojawia się w planach zajęć na różnym poziomie nauczania, stając się ważnym uzupełnieniem krajobrazu współpracy, elementem, który wskazuje na systemowe myślenie o edukacji teatralnej w Niemczech. Potrzeba rozbudowania oferty kształcenia nauczycieli, którzy mogliby prowadzić ten przedmiot i lobbowania na jego rzecz w regionach, bo jest obecny tylko w części programów nauczania. Wiele się udało, ale nadal jest sporo do zrobienia, jeśli chodzi o tworzenie systemowych rozwiązań współpracy szkoły i teatru w Niemczech.