Teatr Słońca w fabryce nabojów

Ariane Mnouchkine, liderka legendy francuskiej sceny eksperymentalnej i jedyna kobieta uhonorowana Międzynarodową Nagrodą Ibsena, czyni wyobrażenia o kulturze Wschodu częścią języka teatralnego pozwalającego mierzyć się z fantazmatami Zachodu. Inspiracja teatrem Orientu dała początek formie spektakli dotykających europejskich tragedii, takich jak tułaczka uchodźców i problem wykluczenia. W pierwszej polskiej książce poświęconej Théâtre du Soleil Magdalena Hasiuk opowiada historię zespołu zaangażowanego społecznie, dla którego wyobraźnia jest nieograniczonym instrumentem empatii.

Grupa założona w 1964 roku przez studentów Sorbony na zasadach spółdzielni jest dziś międzynarodowym kolektywem obejmującym dwa siostrzane zespoły wywodzące się z Kambodży i Afganistanu. W Polsce gościła jedynie ze spektaklem Złoty wiek, więcej więc można u nas o Théâtre du Soleil przeczytać, niż zobaczyć, chociaż i wybór tekstów nie był dotąd bogaty. Książka Magdaleny Hasiuk wypełnia dojmującą lukę.

Z obszernego opisu wybranych szesnastu inscenizacji Théâtre du Soleil wyłaniają się cztery etapy poszukiwań formy i miejsca słowa w strukturze spektaklu. Hasiuk przeprowadza analizę tej ewolucji, począwszy od tekstu tworzonego metodą kreacji zbiorowej w słynnym Roku 1789, poprzez inscenizacje dramatów antycznych i szekspirowskich, współpracę dramaturgiczną zespołu z Hélène Cixous, teoretyczką feminizmu, dramatopisarką i partnerką Mnouchkine, modyfikującą poszczególne sceny w zależności od potrzeb aktorów, aż po premierę Ostatniego karawanseraju w 2003 roku, w którym ponownie przekreślono różnicę między autorem tekstu a kolektywem. Hasiuk wskazuje, że historia Théâtre du Soleil, powracającego do kreacji zbiorowej wzbogaconej o doświadczenia pracy z utworami klasyków i współczesną dramaturgią, zatacza koło. Jako badaczka teatru laboratoryjnego eksponuje relację między słowem i ciałem – zarówno indywidualnym, jak i społecznym. Badanie ewolucji tekstu w kolejnych przedstawieniach jest sprzężone ze śledzeniem związków między poszczególnymi elementami świata scenicznego, szczególnie zależnościami rytmu, montażu i muzyki.

Monografia Hasiuk przedstawia społeczny kontekst pracy zespołu. Często przywoływana krytyka francuska daje wgląd w sposób rezonowania spektakli Mnouchkine w przestrzeni publicznej oraz ich oddziaływania na wrażliwość estetyczną i społeczną widzów, która odzwierciedla nastroje w Europie Zachodniej końca dwudziestego wieku. Obraz publiczności paryskiej, odmawiającej opuszczenia teatru, żądającej rozmów z twórcami po dziewięciogodzinnym pokazie Strasznej, ale niedokończonej historii Norodoma Sihanouka, króla Kambodży w 1985 roku, pokazuje skuteczność dramaturgicznej strategii Hélène Cixous, poszukującej w teatrze miejsca przypomnienia utraconych, odległych kulturowo historii, żeby opowiedzieć własną wersję współczesnych dziejów.

Wspólnym mianownikiem omawianych spektakli wydaje się poszukiwanie materiału stwarzającego odpowiedni dystans, umożliwiający wypowiadanie się o współczesności. W duchu teorii Haydena White’a refleksja historyczna umożliwia widzom namysł nad sobą i swoim życiem. Teatr staje się miejscem ucieleśnienia „żywej historii”. Za kanwę spektakli służyły dzieła klasyków europejskiego teatru, w których ujawniają się wielkie mechanizmy historyczne, podział Indii czy ostatnia bajka powszechna, za jaką Mnouchkine uważała rewolucję francuską. Jednak w dawnych historiach Théâtre du Soleil niezmiennie odnajduje się opowieść o naszych czasach. To, co obce, przywołuje doświadczenia uniwersalne.

Strategie budowania relacji z publicznością stanowią ważną perspektywę badań nad historią grupy z Cartoucherie. Teatr Słońca czytałam podczas Festival d’Automne w Paryżu, którego publiczność nie stroni od partycypacji, ale potrafi kontestować prowokacyjne strategie twórców manipulujących pętlą feedbacku. Myślałam o roli, jaką działalność Théâtre du Soleil mogła wywrzeć na wykształcenie pokoleń świadomych, aktywnych widzów francuskich. Hasiuk pokazuje zmienną funkcję widowni w strategii artystycznej Mnouchkine, która jednak stale skłaniała widza do krytycznego obcowania z dziełem teatralnym. Wystarczy przywołać obraz umieszczonego wzdłuż widowni rzędu khmerskich lalek wyobrażających umarłych, które w Strasznej, ale niedokończonej historii… mierzyły publiczność wzrokiem, czyniąc widzów aktorami zupełnie innego spektaklu.

W przestrzeni Cartoucherie skonstruowano między innymi scenografię przedstawiającą cmentarz, scenę okrytą jedwabiem inspirowaną japońskim teatrem lalkowym bunraku i platformę na kozłach będącą trybuną rewolucji. Szczegółowe opisy scenografii, do których polski czytelnik nie miał dotąd dostępu, są niezwykle cenne, jednak wydanie wiele traci ze względu na brak materiałów fotograficznych. Jest to szczególnie dotkliwe w przypadku historii zespołu, dla którego przestrzeń była niejednokrotnie punktem wyjścia do pracy nad spektaklem.

Théâtre du Soleil preferuje strategie antyrealistyczne, wysoko ceni proces pracy nad spektaklem (chociaż grupa wyjątkowo nie przedkłada działań laboratoryjnych ponad ich rezultaty) i czerpie garściami z dokonań europejskiej awangardy. Hasiuk wpisuje działalność twórczą Mnouchkine w tradycję teatru francuskiego, wskazując na jej powiązania z koncepcjami Jacques’a Copeau, Charles’a Dullina i Jeana Vilara. Usytuowany pomiędzy zachodnią dramaturgią i wschodnimi technikami aktorskimi zespół przedefiniował na swój sposób ideę humanizmu, nadając jej metafizyczny wymiar płynący z rytualnej kultury Orientu. Chociaż w realizacji swojej misji społecznej Théâtre du Soleil nie uniknął zarzutów dydaktyzmu, Hasiuk podkreśla istotne miejsce grupy zarówno w debacie publicznej, jak i w historii dwudziestowiecznego teatru, jako zespołu, który „ukazuje piękno i siłę człowieka i bezustannie je odradza”.

Decydując się opowiedzieć historię Théâtre du Soleil na podstawie wybranych przedstawień, Magdalena Hasiuk świadomie rezygnuje z kompleksowej monografii, traktując skrótowo szerokie procesy w rozwoju grupy na rzecz zogniskowania ich w kluczowych punktach. Poprzez posłużenie się opisem gęstym, badaczka tworzy bogaty, kontekstowy obraz poszczególnych spektakli, dając czytelnikom wgląd w proces powstawania dzieła teatralnego. Teatr Słońca pozostawia miejsce dla kolejnych historii, będąc ważnym i wciągającym głosem na temat niedostatecznie rozpoznanego w Polsce zjawiska, które podbiło europejskie sceny.