4/2018

Dream team

Polski teatr dla dzieci nabrał gwałtownego przyspieszenia w poszukiwaniu nowych form komunikacji z małym widzem. Wśród liczących się twórców swoją rozpoznawalną estetykę wypracował też Robert Drobniuch.

Obrazek ilustrujący tekst Dream team

fot, Bartek Warzecha

Pamiętam, jak w dzieciństwie fascynował mnie teatr Jerzego Grzegorzewskiego. Pochłaniała mnie zarówno niesłychana wewnętrzna spoistość jego scenicznych światów w estetyce ready made, jak też ich abstrakcyjność. Tam nic nie było ilustracją! Wiemy to wszyscy – pantografy, podstrunnice fortepianów etc., etc. A jednak za opowieściami ówczesnego dyrektora Teatru Narodowego podążałem w ciemno i z ochotą. Jednocześnie nic nie drażniło mnie wtedy bardziej od spektakli dla młodzieży, niewiele różniących się od koszmarnych często ramot z teatrów lalkowych: liniowe fabuły, ilustracyjne scenografie, aktorstwo-udawactwo, silenie się na konkurencję dla kreskówek, jakby nie było od razu oczywiste, że te dwa media muszą rządzić się odmiennymi prawami. Wspomnienie uczuć, jakie rodziła we mnie tamta opozycja, wróciło do mnie ostatnio z niespodziewanej strony.

Obejrzałem mianowicie dwie realizacje Roberta Drobniucha, dyrektora niewielkiego, ale od lat prężnie się rozwijającego Teatru „Kubuś” w Kielcach: Akademię Pani Beksy (graną na macierzystej scenie od września 2017) i wcześniejszą o kwartał Wodną opowieść (wystawioną w szczecińskiej „Pleciudze”). Drobniuch jest absolwentem białostockiego Wydziału Sztuki Lalkarskiej, skończył też podyplomowo reżyserię opery i teatru muzycznego na krakowskiej PWST, tańca butoh uczył go słynny tancerz Ken Mai, szkolił się również w teatrze materii u Michaela Vogla, na warsztatach u Leszka Mądzika… Swoich sił próbował jako reżyser i na deskach opery, i w teatrze cieni. Słowem – jest artystą wszechstronnym. Do obu wspomnianych na początku realizacji zaprosił tę samą ekipę: scenografie i formy projektowała Katarzyna Proniewska-Mazurek, światło reżyserował Prot Jarnuszkiewicz, choreografie są dziełem Karoliny Garbacik. Dzięki temu, mimo że spektakle są zupełnie różne, widać w nich rozpoznawalny i godny uwagi charakter teatralnego pisma.

Od razu muszę zaznaczyć, że Akademia Pani Beksy nie jest całkowicie udanym spektaklem, paradoksalnie nie ze względu na realizację – o niej za moment – ale na sam wybór tekstu. Jego autorka, Julia Holewińska, postanowiła spreparować feministyczną odpowiedź na skupioną niemal wyłącznie na męskich postaciach Brzechwową narrację o Panu Kleksie. Dobry pomysł – opowieść o akademii wiary w siebie dla dziewczynek to niezły punkt wyjścia. Niestety, niewiele za tym idzie. Holewińska nie tylko sama wpada w sidła narracji, której się sprzeciwia, przedstawiając dojrzewającą płeć piękną w sposób sztampowy, karykaturalny i niepogłębiony, tak, że miejscami naszkicowane charaktery bohaterek przywodzą na myśl w najlepszym wypadku kino familijne z lat dziewięćdziesiątych. Na dodatek robi to fatalnie literacko, topiąc dialogi w wydumanych, sztucznie brzmiących i niedowcipnych grach słownych. Aż szkoda (jakkolwiek dziwnie zabrzmi rozpatrywanie tych dwóch elementów w oderwaniu od siebie), że akurat ten dramat posłużył za podstawę dla przedstawienia, które od strony realizacyjnej pomyślane zostało bez zarzutu. Cały spektakl utrzymany jest w estetyce disco z przełomu lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Ściana z tyłu sceny rozbłyskuje gradacją barw jak neonowe podłogi w klubach tanecznych, kolorowe światła wypryskują z niespodziewanych kierunków, barwią dym: miejscami można poczuć się nie tylko jak na porządnej podstawówkowej dyskotece, ale wręcz jak wewnątrz klipu do któregoś z ulubionych przebojów (muzykę do spektaklu skomponował Piotr Klimek).

Wszystko jest poprowadzone tym kluczem: kostiumy, przestrzeń, rekwizyty – wśród żywych instrumentów, na których dogrywane są do półplaybacku piosenki, użyty jest nawet keytar. I fajnie, i super, glitchowa estetyka, wychodzenie z akcją na widownię, anektowanie technicznych drabinek i korytarzy, dziewczyńska narracja, wszystko pracuje na udany efekt sceniczny!

Zaskakująco jak na poranek dla szkół? Ale sprawdza się wspaniale, zwłaszcza wobec pomysłu Holewińskiej, która główną bohaterką uczyniła córkę Adasia Niezgódki z Brzechwowej Akademii… Dzięki nawiązaniom do estetyki disco Akademia Pani Beksy, gdzie swoją inicjacyjną podróż odbywają niepokorne dziewczęta, zawieszona jest poza czasem i poza realnością, w przestrzeni sennego marzenia, takiego właśnie, jakie oferowała tamta epoka i jej kiczowate taneczne teledyski. To marzenie jest bliskie każdemu, kto w jakikolwiek sposób zetknął się z popkulturą. Tak samo jak marzenie o przygodzie, magii i tajemnicy, jakie oferował swoim adeptom Pan Kleks i jakie starała się wpisać w postać Pani Beksy Holewińska. I o ile Pana Kleksa czytało się z pożółkłych bibliotecznych stronic z ilustracjami Szancera, o tyle Beksa wygląda tak, jakby oglądało się ją z przeskakującego trochę VHS-u. Jest w tym i tęsknota za tą estetycznie bezwstydną prostotą, jaka cechowała przywoływane czasy, i utrzymany w estetyce girl power przekaz, żeby się nie wstydzić, bo to właśnie w odmienności, nieprzystawalności jest siła.

Tylko na pozór inaczej zbudowany jest świat Wodnej opowieści Maliny Prześlugi, zgrabnej baśni o naiwnej młodzieńczej miłości żaby i ryby, która wraz z ich dojrzewaniem staje się tragicznie niespełniona (oczywiście ze względu na różnice w układzie oddechowym). Tym razem przestrzeń jest znacznie mocniej wywiedziona z materii tekstu. Kolejne epizody stanowią w gruncie rzeczy rewię formalnych skojarzeń na tematy marynistyczne – ale znów próżno doszukiwać się tu ilustracyjności. Scenografia przywodzi na myśl może tajne laboratorium szalonego alchemika, może statek kosmiczny. Dopiero kiedy kolejne jej elementy uruchamiają się w działaniu, wyłania się bogactwo łatwo rozpoznawalnych podwodnych form. O ile w Akademii… konkret przestrzeni, oderwany od litery tekstu, budował dopiero w napięciach z nim metaforyczne znaczenia, tak tu kierunek jest dokładnie odwrotny: abstrakcja przestrzeni w zderzeniu z językowymi metaforami buduje ostatecznie konkretne skojarzenia. Wciąż jednak udaje się uniknąć zbyt prostych rozwiązań. Dopiero też w „Pleciudze” Proniewska naprawdę znalazła się w swoim żywiole. Wykłada ona w Katedrze Scenografii warszawskiej ASP budowę lalek teatralnych, a jej sztandarowym zadaniem dla studentów jest stworzenie animowalnej formy przedstawiającej morskie stworzenia. Wodna opowieść jest żyjącą wystawą jej cudownych projektów.

Scenę zapełniają obiekty przeróżne: od podświetlonych, przezroczystych kadzi wypełnionych wodą, przez finezyjne, zwiewne rybki-błystki na długich wysięgnikach, pływające w powietrzu nad widzami i robiące wśród nich furorę, kanciaste konstrukcje z matowej pleksi, przywodzące na myśl groźne ryby głębinowe, aż po ogromny księżyc z pęcherzyków skrzeku czy ikry, unoszący się w pewnym momencie nad sceną. Funkcje tych obiektów są jasne, ale plastyczne rozwiązania, które nimi rządzą, pozostają bardzo oryginalne. Folie zniekształcające obraz, zabawy z estetyką dark theatre, będące domeną Proniewskiej, co widać w obu omawianych tytułach, byłyby jednak niczym bez światła, z którym pracują. Tu nie do przecenienia jest doświadczenie Prota Jarnuszkiewicza, fotografika i również wykładowcy z ASP, który przez lata był reżyserem światła w spektaklach swojego ojca, Marcina. Teatr Jarnuszkiewicza, również, a może zwłaszcza ten skierowany do dzieci, był zjawiskiem zupełnie osobnym nie tylko ze względu na podejmowane tematy ostateczne, ale w dużej mierze przez surową plastykę, w której światło było przywilejem, raczej brakiem ciemności niż odwrotnie. W spektaklach Drobniucha, przy znacznie bardziej rozbudowanej warstwie scenograficznej, Jarnuszkiewicz junior pozwala sobie na dużo więcej, ale wciąż można rozpoznać tę wspólną z ojcem szkołę. Scena nigdy nie jest „wypalona”, dużo tu świateł punktowych, nawet realizowanych przy użyciu latarek, kolory nie służą temu, żeby – jak to często bywa w przedstawieniach dziecięcych – było kolorowo, ale żeby poprzez barwę ustalić tonację emocjonalną danej sekwencji.

Efekt jest taki, że i Wodna opowieść zawieszona jest w przestrzeni sennego marzenia. Garbacik zaanektowała całą przestrzeń widowni, tak, że oglądający, wokół których i pomiędzy którymi rozgrywają się liczne poboczne akcje, są w samym środku scenicznego świata. Tu: pod wodą, wśród nieuchwytnych, czasem słabo widocznych, a przecież dobrze rozpoznawalnych stworzeń. Tam: w teledysku ze starego VHS-u, wobec nieuchwytnych, a przecież dobrze znanych tęsknot. Szalenie pojemna formuła, w ramach której forma scenicznego świata wydaje się na pierwszy rzut oka ledwie równoległa do wystawianego tekstu. Trudno prześledzić drogi, jakimi realizatorzy dochodzili od jednego do drugiego projektu, a jednak wszystko trzyma się mocnej wewnętrznej konstrukcji. Ten antyilustracyjny sposób myślenia o spektaklu pozwala, po pierwsze, na znacznie ciekawszą aktorską ekspresję niż w tradycyjnie poprowadzonych narracjach – postaci są u Drobniucha żywe, pełnokrwiste, a jeżeli jeszcze mają do powiedzenia dobry tekst, to jakościowa różnica wobec większości teatralnych produkcji dla dzieci jest wyraźna. Po drugie zaś, tak estetyka otwiera wyobraźnię, wyrabia otwartość i przede wszystkim – gust. Im częściej teatr będzie wymagający wobec młodego widza, tym więcej widz – w każdym już wieku – będzie wymagał od teatru.

Pamiętam, jak w dzieciństwie fascynował mnie teatr Jerzego Grzegorzewskiego. Nikt dotąd nie zbliżył się nawet do niezwykłego charakteru jego przedstawień – i wątpię, żeby było to możliwe. Oczywiście nie przeszłoby mi przez myśl, żeby wywodzić jakieś bezpośrednie powinowactwa między nim a Drobniuchem. Ale sądzę, że gdybym w dzieciństwie miał możliwość oglądania również przedstawień tego drugiego, prawdopodobnie zacząłbym oczekiwać od teatru przede wszystkim zmuszających do myślenia projekcji marzeń i tęsknot, wycieczek ku własnym słabościom, form wymagających otwartości, bystrości i krytycznego myślenia. To nie są złe oczekiwania, prawda? Tym bardziej się cieszę, że Drobniuch zebrał wokół siebie taki dream team – nikt dziś nie opowiada snów tak jak jego ekipa.

 

Teatr Lalki i Aktora „Kubuś” w Kielcach
Akademia Pani Beksy Julii Holewińskiej
reżyseria Robert Drobniuch
premiera 16 września 2017

 

Teatr Lalek „Pleciuga” w Szczecinie
Wodna opowieść Maliny Prześlugi
reżyseria Robert Drobniuch
premiera 27 maja 2017

pracownik kultury, publicysta, scenograf, animator. Obserwator i praktyk kultury offowej, prowadzi trzeciosektorowy kolektyw DLA KONTRASTU.