Przewodnik po współczesnym teatrze litewskim

Autorami książki są uznani litewscy teatrolodzy i krytycy teatralni, badacze twórczości poszczególnych reżyserów. Ramunė Marcinkevičiūtė jest m.in. autorką bardzo dobrej monografii pierwszego etapu twórczości Eimuntasa Nekrošiusa, Alma Braškytė – obszernej publikacji poświęconej Oskarasowi Koršunovasowi, Ramunė Balevičiūtė – książki o Rimasie Tuminasie, w którego teatrze jest zresztą szefową działu literackiego. Z teatrem jako instytucją bezpośrednio związany jest także teatrolog i producent Audronis Liuga, który od 2016 roku prowadzi Teatr Młodzieżowy w Wilnie. Zasłużeni dla historii i krytyki litewskiego teatru są także pozostali autorzy: Rasa Vasinauskaitė, Daiva Šabasevičienė, Vaidas Jauniškis, Goda Dapšytė, Aušra Martišiūtė-Linartienė, Ingrida Gerbutavičiūtė.

Dwie autorki: Ramunė Marcinkevičiūtė i Ramunė Balevičiūtė, są również odpowiedzialne za redakcję całości. Warto dodać, że wszyscy zaangażowani w powstawanie książki autorzy to nie tylko specjaliści od teatru, lecz także wykładowcy i nauczyciele. Jest to o tyle istotne, że przywykli do kontaktu ze słuchaczami i studentami, potrafią pisać o teatrze prostym, przystępnym językiem.

Publikacja została podzielona na dwie części. Na pierwszą z nich składają się historyczny wstęp i eseje o sześciu najsłynniejszych reżyserach litewskich. Drugą tworzą teksty poświęcone najnowszym (ostatnich dwadzieścia lat) tendencjom w teatrze, dramacie, tańcu oraz w spektaklach dla dzieci i młodzieży. To, co widać na pierwszy rzut oka, to bardzo szerokie rozumienie współczesności w teatrze litewskim. Dotyczy ono zarówno przedziału czasowego, który sięga jeszcze do okresu sowieckiego, jak również samego pojęcia teatru. Stosunkowo niewielka publikacja próbuje zebrać całokształt tego, co przez lata pisali litewscy i zagraniczni krytycy o różnych zjawiskach w teatrze na Litwie. Podtytuł Names and Performances (Nazwiska i przedstawienia) wskazuje, że to właśnie na nich budowana jest narracja poszczególnych esejów.

W otwierającym książkę tekście Lithuanian theatre in transition: names and generations Audronis Liuga wychodzi z założenia, że niepisana zasada litewskiego teatru brzmi: bez silnego artystycznego lidera (reżysera) grupa teatralna szybko się rozpadnie. To akcentowanie pozycji reżysera jako głównego twórcy jest dla teatru litewskiego niemal emblematyczne. Nic zatem dziwnego, że tak też została skonstruowana pierwsza część książki. Czytelnik prowadzony jest przez historię teatru litewskiego nie poprzez miejsca, same teatry jako instytucje czy określone trendy, ale właśnie poprzez postaci wybitnych reżyserów i ich przedstawienia. Podwaliny pod współczesny teatr litewski stworzyli Jonas Vaitkus, Eimuntas Nekrošius, Rimas Tuminas, Gintaras Varnas, a w czasach wolnej Litwy również Oskaras Koršunovas i Yana Ross, i dlatego nie można ich pominąć w opowieści o współczesności. Ci twórcy są dobrze znani także polskiej publiczności, ponieważ wielokrotnie gościli na festiwalach (szczególnie na toruńskim „Kontakcie), ale również realizowali swoje przedstawienia na zaproszenie teatrów z Warszawy (Nekrošius, Koršunovas, Ross, Tuminas) i Wrocławia (Tuminas). Autorzy poszczególnych szkiców w różny sposób prezentują sylwetki swoich bohaterów. Jedni, jak Rasa Vasinauskaitė (Jonas Vaitkus) czy Ramunė Marcinkevičiūtė (Eimuntas Nekrošius), kreślą ogólną charakterystykę twórczości, inni – na przykład Ramunė Balevičiūtė (Rimas Tuminas) czy Alma Braškytė (Oskaras Koršunovas) – omawiają dokładniej kolejne przedstawienia.

Poszczególne teksty nie są jednak kronikarskim zapisem przebiegu rozwoju artystycznego reżyserów. Nie tak ważne są w tej książce daty czy miejsca – dużo ważniejsze są poszczególne spektakle. Niektórym z nich autorzy poświęcają szczególną uwagę, wydzielając fragmenty tekstu w formie podrozdziałów. Ich znakomitym uzupełnieniem są wysokiej jakości zdjęcia z przedstawień, a także kody QR do fragmentów rejestracji wideo, dzięki którym zaciekawiony czytelnik może łatwo dotrzeć to materiału filmowego. Mając na uwadze zagranicznego odbiorcę, autorzy starają się eksponować kwestie międzynarodowe – przedstawiają bardziej uniwersalne interpretacje przedstawień, piszą o zagranicznych inscenizacjach, festiwalach i nagrodach. Choć jest to poniekąd zrozumiałe, brakuje czasem w tych prezentacjach kontekstu litewskiego, czyli tych aspektów twórczości poszczególnych reżyserów, które ukształtowały ich jako oryginalnych twórców. Nie bez powodu mówi się przecież, że tak intensywny teatr metafor czy też teatr narracji wizualnej nie mógł powstać nigdzie indziej – miały na to wpływ droga do niepodległości i walka o własną tożsamość narodową, wielokulturowość terenów współczesnej Litwy, przynależność do Związku Sowieckiego oraz wyjątkowy, zakotwiczony gdzieś głęboko w tradycjach pogańskich, kontakt z naturą. Myślę, że dla zagranicznego czytelnika właśnie to byłoby ciekawe, bo pokazałoby inną perspektywę recepcji poszczególnych przedstawień.

Ponieważ Contemporary Lithuanian Theatre… nie jest pracą stricte naukową, zbiera podstawowe fakty i nie zaskakuje nowym spojrzeniem na współczesny teatr litewski. To rodzaj podręcznika, czy raczej przewodnika po tym, co wiadome i znane już od dawna – szczególnie w pierwszej części książki, w której omawiane są przedstawienia z lat dziewięćdziesiątych i dwutysięcznych, a nawet jeszcze starsze. Walorem będzie tu na pewno uzupełnienie o najnowsze inscenizacje twórców takich jak Koršunovas czy Varnas. Z drugiej jednak strony brakuje informacji o śmierci Nekrošiusa (być może książka była już wówczas gotowa do druku), która kazałaby autorce jego dorobek potraktować jako zamkniętą, skończoną całość.

Znacznie ciekawsza jest w związku z tym druga część książki, która poświęcona została faktycznie zjawiskom najnowszym, zachodzącym w teatrze litewskim w ciągu ostatnich dwudziestu lat. Tę część publikacji otwiera krótki tekst Matrix reloaded Vaidasa Jauniškisa. Jest to właściwie synteza zjawisk, jakie zaszły w teatrze na Litwie po odzyskaniu przez kraj niepodległości. Autor pisze o zmianach struktur zarządzania teatrami i ich finansowania, o wyjściu poza instytucje i zakładaniu nowych, niezależnych grup teatralnych. Wskazuje na nowe tematy, które pojawiły się w związku ze zmianą sytuacji politycznej, a co za tym idzie – nowe formy, eksperymenty artystyczne. Nie pomija również kwestii wejścia mediów w przestrzeń teatralnej sceny, a z drugiej strony – wyjścia poza jej tradycyjny obszar.

Wątki te w pewnym sensie rozwija Goda Dapšytė, która przedstawia nowe pokolenie reżyserów teatralnych. Jej esej to prawdziwy kalejdoskop nazwisk: od studentów Tuminasa (Paulius Ignatavičius, Gabrielė Tuminaitė, Kirilas Glušajevas, Artūras Areima) czy Varnasa (Kamilė Gudmonaitė), tworzących w obrębie klasycznie rozumianego teatru, po twórców poszukujących nowych form, takich jak reżyserka teatru Atviras ratas Ieva Stundžytė, założyciel grupy Bad Rabbits Agnius Jankevičius, autor przedstawień dokumentalnych Jonas Tertelis czy twórca buntowniczego No Theatre Vidas Bareikis. Autorka nie pomija również innych działań, powstających na styku teatru i performansu czy pozostałych sztuk wizualnych. Wspomina o projektach tanecznych Olgi Lapiny, operach Rugilė Barzdžiukaitė, Pojūčių teatras (Teatrze Zmysłów) Karoliny Žernytė czy spektaklach Pauliusa Markevičiusa łączących teatr z nauką. W podsumowaniu autorka pisze, że choć młodzi wciąż są przytłoczeni tradycją „dawnych mistrzów”, szukają własnych dróg i środków wyrazu. I, co chyba najważniejsze: są – bo dla wielu zagranicznych odbiorców litewski teatr zakończył się na Koršunovasie czy Yanie Ross.

Na szczególne uznanie zasługują trzy ostatnie rozdziały książki, poświęcone dramaturgii, tańcowi i teatrowi dla dzieci. Są to bowiem obszary sztuki scenicznej, z którymi litewski teatr raczej nie jest kojarzony. Aušra Martišiūtė-Linartienė, Ingrida Gerbutavičiūtė i Ramunė Balevičiūtė, żonglując nazwiskami i tytułami, udowadniają, że także tutaj zdarzają się dzieła godne uwagi. Martišiūtė-Linartienė wskazuje nawet na obecność dwóch pokoleń dramatopisarzy, dla których twórczości wspólny mianownik widzi w poszukiwaniu tożsamości: czasem podwójnej, rozpadającej się, innym razem kształtującej w kontakcie z okolicznościami zewnętrznymi, takimi jak sytuacja polityczna czy społeczno-ekonomiczna. Przywołuje poszczególne tytuły i omawia ich treść, udowadniając istnienie ciągłości w litewskiej dramaturgii. Osobną uwagę poświęca sztukom dokumentalnym, pisanym w oparciu o autentyczny materiał archiwalny czy rozmowy z ludźmi (spektakle teatru Atviras ratas i Jonasa Tertelisa). Zauważa także rosnącą popularność czytań scenicznych na Litwie oraz licznych festiwali nowej dramaturgii i konkursów dramaturgicznych, które mają zachęcać twórców do pisania scenicznych tekstów.

W esejach poświęconych tańcowi i teatrowi dla dzieci autorki pokazują bogactwo tych gatunków sztuki teatralnej na Litwie. Gerbutavičiūtė zabiera nas na spacer po różnych inscenizacjach, podczas gdy Balevičiūtė opisuje najciekawsze przedstawienia dla młodego widza, przygotowywane nierzadko przez twórców teatru dla dorosłych. Obie autorki nobilitują te gatunki, podkreślając, że bogactwo tematów i form, którymi operują twórcy, pozwala patrzeć na ich działalność jako na godną reprezentację litewskiego teatru współczesnego. Jednocześnie Balevičiūtė zauważa, że na Litwie nie ma tradycji teatru społecznie zaangażowanego, który zachęcałby do krytycznego myślenia. To cenna uwaga, dzięki której można nieco inaczej spojrzeć na dorobek litewskich twórców. Pojawia się ona jednak w ostatnim rozdziale, jakby mimochodem, co sprawia, że może łatwo przejść niezauważona. Być może w książce, która ma służyć promowaniu litewskiego dorobku teatralnego, jest to jak najbardziej wskazane, ale z drugiej strony szkoda, aby się nad tym nie zastanowić chociaż przez chwilę.

W tym zalewie nazwisk i tytułów, z którym mamy do czynienia w Contemporary Lithuanian Theatre…, brakuje jednak rozdziałów poświęconych operze i edukacji teatralnej. Pierwsza z nich nie ma być może tak wielu spektakularnych osiągnięć, ale sama w sobie jest dość istotną częścią każdego życia teatralnego – szczególnie jeśli zajmują się nią również twórcy dramatyczni, tacy jak Nekrošius czy Varnas. Rozdział o kształceniu teatralnym byłby interesujący z dwóch powodów: po pierwsze z uwagi na tradycyjne metody aktorskie i wpływy szkoły rosyjskiej (w tym Stanisławskiego czy Meyerholda) na aktorstwo na Litwie, po drugie dlatego, że większość litewskich „mistrzów reżyserii” zajmowała lub zajmuje się także działalnością pedagogiczną.

Pisząc o brakach, myślę, że przy tak dużej liczbie nazwisk, nazw zespołów teatralnych i tytułów spektakli, z jakimi mamy do czynienia w Contemporary Lithuanian Theatre…, przydałby się również indeks nazw, który znacznie ułatwiłby czytelnikowi orientację. Łatwiej można by wówczas wrócić do pewnych informacji czy wątków, bez wertowania publikacji, w której nazwiska i tytuły (poza sześcioma reżyserami z pierwszej części oraz wybranymi spektaklami) nie zostały w żaden sposób wyróżnione.

Niemniej ogromnie cieszy fakt, że taka publikacja powstała. Po raz pierwszy zbiera ona bowiem w krótkiej i przystępnej formie podstawowe informacje o współczesnym teatrze na Litwie, przeprowadzając czytelnika przez jego najciekawsze odsłony. I choć wybór ich może być siłą rzeczy subiektywny i dyskusyjny, ma on jedną dodatkową zaletę: nie zamyka dyskusji. Więcej, Contemporary Lithuanian Theatre… można potraktować jako początek większej całości, do której wraz z każdą kolejną premierą dopisywane będą nowe rozdziały.

Pierwotna wersja artykułu powstała na zamówienie portalu Menų faktūra (menufaktura.lt), data