Regietheater

To ważąca ponad 1,7 kilograma (w miękkiej okładce!), czterystustronicowa kopalnia wiedzy o teatrze niemieckojęzycznym, wymagająca od czytelnika skupienia, zaangażowania w temat i wiedzy z zakresu historii Niemiec, głównych nurtów artystycznych czy zjawisk społecznych. Choć badania teatrolożki, dyrektorki Deutsches Theater Museum w Monachium i autorki książki, doktor Claudii Blank, dotyczą przede wszystkim XX wieku, to liczne odniesienia do historii literatury czy sytuacji politycznej Niemiec i Austrii poszerzają czytelniczą perspektywę o wiek XIX oraz XXI.

Najpierw była wystawa – w Deutsches Theater Museum w Monachium, już w warunkach obostrzeń sanitarnych związanych z pandemią koronawirusa, otwarto w połowie lipca ekspozycję Regietheater poświęconą najwybitniejszym reżyserom teatru mówionego (niem. Sprachtheater), takim jak: Otto Brahm, Max Reinhardt, Leopold Jessner, Fritz Kortner, Gustaf Gründgens, Peter Zadek, Peter Stein i Claus Peymann. Wystawa składa się z ilustracji przedstawiających projekty scenografii, modeli, fotografii, listów, zapisków reżyserów i można ją oglądać do kwietnia 2021 roku. Uzupełnieniem, a przede wszystkim niezwykłym dziełem badawczym, jest wspomniana powyżej publikacja, która została pięknie wydana graficznie przez wydawnictwo Henschel i bez obejrzenia wystawy może stanowić ciekawe (choć drogie, książka kosztuje 38 euro) źródło do refleksji na temat historii reżyserii teatralnej.

Teatr reżyserski (niem. Regietheater) to określenie drażliwe dla osób zajmujących się niemieckojęzycznym teatrem, kojarzone przede wszystkim z reżyserami pokolenia 1968 roku, takimi jak Peter Zadek, Claus Peymann czy Peter Stein, oraz z różnymi skandalami i dyskusjami na temat pozycji reżysera teatralnego. Powszechnie uważa się, że Regietheater to wynalazek artystów tworzących po drugiej wojnie światowej. Książka Claudii Blank ma uświadomić, iż debata na temat zakresu dozwolonych działań reżysera trwa już od niemal stu lat i prawdopodobnie nigdy się nie skończy. W 1919 roku odbyła się premiera Wilhelma Tella Friedricha Schillera w reżyserii Leopolda Jessnera, z genialną rolą Fritza Kortnera i scenografią Emila Pirchana, okrzyknięta skandalem, gdyż… była innowacyjnym, antynacjonalistycznym i ekspresjonistycznym spektaklem, a nie tego spodziewali się berlińscy krytycy. Od tego czasu trwa dyskusja dotycząca wierności oryginałowi literackiemu (niem. Werktreue), czy pozycji reżysera jako artysty w ogóle. I to głównie od tego wydarzenia teatrolożka wywodzi swoje badania historyczne.

„Dla mnie Regietheater ma początek tam, gdzie reżyser, jako autonomiczny artysta, staje przed dramatopisarzem i właśnie w sposób artystyczny zajmuje się tekstem dramatycznym, rozpoczynając tym samym dialog” – pisze we wstępie książki Claudia Blank i bardzo szczegółowo charakteryzuje poszczególnych reżyserów (Von der Macht der Regisseure im deutschen Theater, cyt. za: BR24 – Darüber spricht Bayern, 19.07.2020; źródło: https://www.br.de/nachrichten/kultur/regietheater-von-der-macht-der-regisseure-theatermuseum,S4ySUr7). Niestety, dokonuje tego hasłowo, a nie chronologicznie, przez co czytelnik gubi się w sieci powiązań, współzależności, konfliktów i tematów. Czytamy na przykład o Gustafie Gründgensie, po czym nagle objawia się nam Peter Stein czy Claus Peymann ze swoimi wizjami artystycznymi.

Książka podzielona jest jednak na kilka rozdziałów, które systematyzują lekturę. W pierwszym mowa o konfliktach pokoleniowych między reżyserami i ich skrajnie różnych estetykach (Max Reinhardt opuszcza Ottona Brahma, później Fritz Kortner przeciwstawia się Reinhardtowi, a lata później Peter Stein Kortnerowi). W kolejnych rozdziałach autorka bada rozwój kariery i stylu każdego z omawianych reżyserów, analizuje spektakle. Ciekawym kompendium wiedzy jest rozdział o aktorskich działalnościach i umiejętnościach reżyserów, podczas gdy część książki poświęcona dyrekcjom w różnych teatrach instytucjonalnych niezmiernie się dłuży. W Regietheater przeczytamy o metodach pracy wszystkich reżyserów, czasie prób, przygotowaniach do premier, relacjach z aktorami i innymi ważnymi współtwórcami (ważnym motywem jest rola scenografii w teatrze). Autorka oddaje głos artystom, cytuje ich wypowiedzi dotyczące własnych metod, a nawet pokazuje, jak ci krytykują siebie nawzajem. Peter Zadek tak wypowiada się o Peterze Steinie: „Uważam jego talent za minimalny i nieinteresujący. Ponieważ on nie ma prawdziwej fantazji. Nic. To wszystko jest wypracowane z mozołem” (s. 122), a Claus Peymann mówi o sobie: „Próbuję na pół nieżywy przez siedem miesięcy, nie śpię, gorączkuję, morduję się, podczas gdy inni jadą w piątki na pole golfowe” (s. 222). W innym wywiadzie Peymann mówi o swoich wybuchach podczas prób z aktorami: „Gdy do głowy aktora nie chce wejść to, co sobie wyobraziłem, stosuję najbardziej niekontrolowaną i brutalną siłę. Od wrzasków po morderstwo i zabójstwo. Przełamuję opór i wiem, że inni reżyserzy też to robią” (s. 218).

Ciekawym zabiegiem badaczki jest połączenie ze sobą dwóch teatralnych światów: najważniejszych ośrodków teatralnych początku XX wieku (Berlin, Wiedeń), z ich skomplikowaną sytuacją ekonomiczną i polityczną, z teatrem powojennym, którego reżyserzy, owszem, uczyli się od poprzedników, ale ich świat i polityka były już inne pod względem społecznym czy technologicznym… Z książki dowiadujemy się na przykład o sztukach standardowych (niem. Standard-Stücke) będących ciągłym źródłem inspiracji do kolejnych interpretacji. Są to klasyczne dramaty, którymi reżyserzy, świadomie lub nie, zajmowali się przez całe swoje artystyczne życie, interpretując je wciąż na nowo. Należą do nich: Faust Goethego, Zbójcy Schillera czy Kupiec wenecki i Hamlet Szekspira. Autorka wymienia ulubionych dramatopisarzy, którym reżyserzy poświęcali lata zawodowej twórczości. Dla Reinhardta takim pisarzem był Frank Wedekind, dla Peymanna Thomas Bernhard i Peter Handke, a Petera Steina zajmowała twórczość nieznanego w Polsce Botho Straußa.

Historia reżyserii pełna jest współzależności i wpływów, jeśli chodzi nie tylko o estetykę, lecz również scenografię. Cechą charakterystyczną przedstawień Jessnera były schody jako dekoracja, sensacją była scena obrotowa w twórczości Reinhardta i sporządzane przez niego dokładne notatki (niem. Regiebücher), co inspirowało również kolejnych reżyserów. Rysunki scenografii kolejnych spektakli są niesamowitym źródłem historycznym zarówno z dziedziny teatru, jak i historii sztuki. Autorka książki słusznie poświęciła wiele miejsca relacjom reżyserów i scenografów, podkreślając rolę scenografii w teatrze.

A jednak nie wszyscy są obecni. Dopiero pod koniec książki wspomina się o twórczości Franka Castorfa, nie ma Thomasa Ostermeiera. Mowa o nich w ostatnim rozdziale pod tytułem Posłowie do przyszłości – a obu reżyserom bliżej raczej do przeszłości i teraźniejszości niż przyszłości. W rozważaniach Blank praktycznie brak Erwina Piscatora czy Bertolta Brechta. Tylko pół strony swojej wielkiej książki autorka poświęca reżyserkom teatralnym, nie interesuje jej chyba teatr postdramatyczny. Trudno odnieść wrażenie, że nie jest to zabieg celowy, badaczka skupia się na historii, a nie teraźniejszości. Nie jest do końca zrozumiałe, dlaczego Piscator i Brecht nie zasłużyli na tyle samo uwagi, co Fritz Kortner czy Gustaf Gründgens.

Regietheater to książka specjalistyczna, być może trudna w odbiorze, ale będąca ważnym podręcznikiem dla ludzi teatru. Powinni zwrócić na nią uwagę nie tylko badacze teatru, ale przede wszystkim młodzi ludzie pragnący stać się reżyserami teatralnymi. Mając silny charakter, będąc w kontrze do innych, kształtując swój styl czy pomysł na pracę, mogliby pamiętać, że ich poprzednicy od zarania dziejów borykali się z takimi samymi problemami jak oni sami. Angażować się politycznie, czy nie? Interpretować na nowo, czy wyłamywać otwarte już drzwi? Panować nad zespołem, czy być jego częścią? Blank nie odpowiada na te pytania, okiem badacza analizuje jedynie ścieżki kariery przeróżnych reżyserów, nie stawia tezy, nie ocenia. Reżyserii nie można nauczyć się z książki, ale jej historii już tak. Ciekawe też, jak mogłoby wyglądać podobne kompendium wiedzy o polskich reżyserach.