„Nad Niemnem. Obrazy z czasów pozytywizmu”

Znajdujemy bowiem wiele analogii między sobą a bohaterami powieści, w tym także postaciami najbardziej karykaturalnie (a może przenikliwie) sportretowanymi, jak Zygmunt czy Emilia. Włożono wysiłek, byśmy mogli zobaczyć ich działania i motywacje poza etykietami, których się nauczyliśmy, a które zresztą przypięła im sama pisarka, jak choćby kosmopolityzm przeciwstawiony miłości do ojczyzny. Gdyby się nimi posłużono, być może niewiele by nas to wszystko obeszło. Twórcy nałożyli jednak nową siatkę pojęć, odnaleźli wątki świetnie współbrzmiące z kondycją dzisiejszego człowieka, a nawet wiodącymi w dyskursie trendami.

Przestają więc śmieszyć niezrealizowany Zygmunt i nadwrażliwa Emilia (znakomita Edyta Ostojak), którzy wierzą, że tyko w innych okolicznościach osiągną wolność i szczęście lub rozwiną wyimaginowany, potencjalny talent. Niezrealizowane fantazje mogą być tak silne, że skupiają całą energię, skutecznie odgradzając od rzeczywistości. To samo, tylko z drugiego krańca, powoduje pracoholizm Benedykta i Marty. Znamy na wielką skalę oba zaburzenia, w spektaklu przełamane postawą, którą osiągnął Jan Bohatyrowicz (a której Justyna i Witold intuicyjnie szukali). Dla obecnego młodego pokolenia praca przestała być wartością samą w sobie, ma wartość pośrednią. W tym duchu Janek pozostaje postacią wzorcową nie przez pracowitość i patriotyzm, ale przez cenione dziś radość i wewnętrzny balans. Ubrany w śnieżnobiałą koszulę, żyjący blisko ziemi i zwierząt, nie odkładający, mimo odwiedzin panny z dworu, karmienia trzody, działa on w zgodzie ze sobą i rytmem natury.

Korczyn zredukowany właściwie do sofy, został płytko zamknięty ścianą z wzorzystym obiciem, na której przymocowano emblematyczne szable. Sceneria wiejska otwiera się z kolei w głąb, lecz istnieje konsekwencja w tym, że wypełniają ją inspirowane sztuką ludową repliki ciosanych figurek zwierząt, drzew, plastrów miodu lub rozproszone we mgle światła, nie sztuczna imitacja krajobrazu. Charakteryzujące Nad Niemnem-lekturę studia przyrody w programie spektaklu pokazane są przez pryzmat pasji pisarki do roślin. Proces twórczy, polegający na zdobywaniu wiedzy botanicznej, powiązany jest z odkryciem kojącej siły, jaką daje kontakt z naturą. Przytaczane na scenie fragmenty dotyczące nadniemeńskiej flory wydobywają właśnie ten antropocentryczny aspekt. Patrząc uważnie na detale drobnych przydrożnych ziół, uwalniamy się z zaklętego kręgu myślenia o sobie i od przeżuwanych emocji. To jedyny sposób, by poczuć ulgę. Doświadczył go już stary Anzelm, gdy porzucenie przez Martę odchorował długoletnią depresją, wyleczoną dopiero dzięki pielęgnacji sadu.

Cierpienie polegające na niezadowoleniu z tego, co jest, na rzecz tego, co mogłoby być, jest w książce i w spektaklu niemal stałą cechą kondycji ludzkiej. Współczesne sterapeutyzowane społeczeństwo może patrzeć na scenę jak w stendhalowskie lustro, zaś para młodych, Justyna i Jan, to nasz fantazmat w duchu uważności, eko i slow.