Osterwowy przewodnik

Dzienniki wypraw 1938–1939 zostały wydane wspólnie przez Instytut Teatralny i Muzeum Teatralne w Warszawie, a ich redaktorami są Wanda Świątkowska i Andrzej Kruczyński. Edycje źródłowe zajmują ważne miejsce w zainteresowaniach badawczych obojga redaktorów. W 2005 roku Andrzej Kruczyński na łamach „Teatru” podał do druku list Karola Wojtyły do Juliusza Osterwy, informujący o przyjęciu przez przyszłego papieża święceń kapłańskich. Wanda Świątkowska bada rękopiśmienną spuściznę Juliusza Osterwy od początku swojej drogi naukowej. Zawdzięczamy jej między innymi opracowanie Osterwowej parafrazy Hamleta oraz Zeszytu samarskiego („Performer” nr 3/2011). Nowsze prace edytorskie Świątkowskiej związane z Redutą drukował „Pamiętnik Teatralny”. Zarówno Wanda Świątkowska, jak i Andrzej Kruczyński mieli wszelkie kompetencje, aby podjąć się opracowania dzienników Juliusza Osterwy.

Tom Dzienniki wypraw 1938–1939 zawiera cztery zeszyty Juliusza Osterwy złożone w jego archiwum w Muzeum Teatralnym w Warszawie, zestawione decyzją redaktorów we wspólnym wydaniu ze względu na czas ich powstania oraz łączący je motyw podróży (s. 12). Znajdziemy tu dzienniki: Podróż do Ceuty, 6–30 kwietnia 1939; Objazd z „Przepióreczką” 30 kwietnia – 6 lipca 1938; Wyprawa maj–czerwiec 1939. „Powrót Przełęckiego”, sztuka w trzech aktach Jerzego Zawieyskiego. 29 maja – 30 lipca 1939; Przygotowania [Redutowe]. Każdy z nich opatrzony został wstępem i aparatem krytycznym. W opracowaniu przypisów oprócz redaktorów mają swój udział Jerzy Kochanowski i Jarosław Komorowski. Publikacja jest bogato ilustrowana fotografiami archiwalnymi (wybór ikonografii i opracowanie map objazdów: Janusz Legoń).

Niedawno wydana książka zdążyła już wzbudzić spore zainteresowanie badaczy. Autorzy recenzji i uczestnicy dyskusji zorganizowanej w grudniu 2020 roku w Instytucie Teatralnym zwracali uwagę na dylematy edytorskie związane z udostępnieniem czytelnikom zapisków, które zgodnie z wolą Juliusza Osterwy miały zostać zniszczone. Emilia Kolinko w recenzji w „Performerze” oraz Tadeusz Kornaś w tekście Reduta bez końca podkreślali, że opublikowane w Dziennikach wypraw 1938–1939 notatki Osterwy nie naruszają granicy intymności. Rzeczywiście, w Dziennikach… odnajdziemy przede wszystkim lakoniczną prozę Osterwy. Na charakterystyczny dla aktora rytm lirycznych utworów – o wiele bardziej intymnych niż służbowe notatki – obecny we wcześniejszych edycjach jego raptularzy natrafimy tylko w pojedynczych notach.

Drugą kwestią podnoszoną w dotychczasowych komentarzach były polityczne i społeczne poglądy Juliusza Osterwy. Rafał Węgrzyniak na portalu teatrologia.info opublikował osnuty wokół omawianej książki felieton pt. Osterwa i Żydzi. Uprzedzał w nim ewentualne zarzuty wobec Osterwy o antysemityzm, które zdaniem felietonisty mogą zostać sformułowane przez czytelników tomu. Do tej pory nikt tego wątku nie podjął, warto jednak podkreślić, że Dzienniki wypraw 1938–1939 nie tylko nie były tekstami przeznaczonymi do publikacji, ale też nikt nie korygował ich przed wydaniem. Tymczasem tego rodzaju zabiegi miały miejsce choćby przy przygotowywaniu do druku Szkiców piórkiem Andrzeja Bobkowskiego, siostrzeńca Wandy Osterwiny – pierwszej żony Juliusza Osterwy (i bratanka Aleksandra Bobkowskiego – ówczesnego wiceministra komunikacji, którego nazwisko również odnotowuje Osterwa na kartach Dzienników…; filiacje polityczne Osterwy, o których wspomina Rafał Węgrzyniak, mogły mieć więc częściowo charakter rodzinny). Temperatura ewentualnych polemik na temat politycznych kontekstów Dzienników wypraw 1938–1939 siłą rzeczy będzie niższa od tej, która towarzyszyła ustalaniu autentyczności i aktualności poglądów wyrażanych przez Andrzeja Bobkowskiego w kolejnych wersjach Szkiców piórkiem (zob. zestaw tekstów na stronie „Kultury Liberalnej”, a szczególnie tekst Łukasza Mikołajewskiego Retusze Europejczyka).

Rodzi się jeszcze inne pytanie: jak Osterwa przez swoje rękopisy oddziałuje na odbiorców? Bezsprzecznie także podczas lektury tomu Dzienników… można to oddziaływanie odczuć. Szczególnie, gdy czytając Podróż do Ceuty…, zorientujemy się, że dzielimy z aktorem turystyczne przyzwyczajenia, takie jak kolekcjonowanie pocztówek („Kartek z widokami Ceuty nigdzie dostać nie można. Zabronione”, s. 61), podróże śladami bohaterów literackich albo prowadzenie zapisków w podróży. Sposób zwiedzania oparty na przywoływaniu w pamięci utworów literackich odnoszących się do odwiedzanych miejsc Osterwa rekomendował także wychowankom Okopu (s. 429). Podczas wyprawy z Powrotem Przełęckiego Zawieyskiego zapisał projekt Redutowego przewodnika po kulturalnej Polsce, w którym znalazły się między innymi opis Kielc i ziemi sandomierskiej, bliskiej redutowcom ze względu na Stefana Żeromskiego (s. 269) i Aleksandra Patkowskiego – pierwowzór postaci docenta Przełęckiego. Zapiski Osterwy śmiało można czytać jako fascynujący krajoznawczy przewodnik po przedwojennej Polsce. Konfrontowanie własnych, współczesnych wrażeń z opisywanych przez aktora miejscowości dostarczy sporo przyjemności.

Lekturę Dzienników wypraw 1938–1939 ożywiają przypisy odsłaniające różne konteksty zapisków, a także postaci pojawiające się w notatkach Osterwy. Adnotacje oparte zostały na ważnych wydawnictwach dotyczących Reduty, także tych najnowszych, niezwiązanych z zespołem bezpośrednio. Dzięki temu czytelnicy otrzymują wielowymiarowy obraz działalności Reduty, który mogą też zgłębiać na własną rękę. Poszerza się także korpus lektur redutologicznych. Dobrym tego przykładem jest nota Osterwy z pokazu Powrotu Przełęckiego w Zamościu, w której aktor wspomina obecność Virgilii Sapiehy, bratowej Matyldy Osterwiny (s. 286–287). Pokaz ten, jak odnotowano w przypisie, opisała też księżna w zbiorze wspomnień niedawno wydanym po polsku.

Dzienniki… wyraźnie pokazują, jak działalność Reduty wpisywała się w polski ruch regionalistyczny lat międzywojennych. Oddziaływanie jego twórcy – Aleksandra Patkowskiego na Redutę sygnalizuje Wanda Świątkowska w eseju Sztuka, która działa (s. 83–84). Na tle innych prób wpisywania Juliusza Osterwy w różne kręgi oddziaływania społecznego i towarzyskiego (ugrupowania polityczne, masoneria) perspektywa regionalistyczna, skupiona na lokalnych społecznościach oraz ich tradycji, historii i kulturze, jest szczególnie przekonująca oraz ma mocne uzasadnienie, a przy tym uwzględnia też fakt, że Reduta działała w II Rzeczypospolitej – państwie zróżnicowanym narodowościowo.

Dzienniki wypraw 1938–1939 to ważna książka, która sprawia też, że Juliusz Osterwa staje się nam bliższy. Historycy teatru (szczególnie badacze Reduty, lecz nie tylko) znajdą w niej ciekawy materiał źródłowy oraz potwierdzenie (lub zaprzeczenie!) swoich intuicji, na pewno zaś inspirację i zachętę do namysłu i dalszych poszukiwań. Dzienniki… są też pięknie wydaną (opracowanie graficzne i skład: Maciej Małecki) i praktyczną publikacją (do skrupulatnie zestawionych indeksów nazwisk, tytułów i miejscowości warto byłoby też dodać spis ilustracji). Obok innych walorów atrakcyjna szata graficzna może sprawić, że – potraktowane jako książka z dziedziny historii, podróży i turystyki – zainteresują szersze (nieprofesjonalne) grono odbiorców oraz przysporzą Reducie nowych miłośników.